“Yawro-asiya yermenkisi” ning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen qandaq alaqisi bar?
2022.09.22

19-Séntebir xitay hökümiti ürümchide atalmish “7-Nöwetlik xitay-yawro-asiya yermenkisi” ni bashlidi. Mezkur yermenke 2011-yilidin bashlap échilishqa bashlighan bolup, gerche deslepte échilish waqti yilda bir qétimdin dawam qilghan bolsimu, emma 2014-yilidin bashlap bu halet özgergen. Yeni 2014-yilidin tartip her ikki yilda bir qétim échilghan. 2018-Yili 6-nöwetlik yermenke échilghandin kéyinki töt yilda toxtap qalghan bolup, bu yil mezkur yermenkini qayta échish pilanlighan. Hetta eslide awghustning axiri échish pilan qilin'ghan bolsimu, namelum sewebler tüpeyli séntebirge kéchiktürülgen. Bizge melum bolghinidek, 2017-yilidin 2022-yilighiche bolghan besh yil xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliqi xelq'aragha ashkara bolup ketken besh yildur. Emma yéqinda xitay “Shinjangning qaltis on yili” namliq axbarat élan qilish yighini chaqirip, pütün dunyagha Uyghur diyarida puqralarning bixeterlik tuyghusining 99 pirsentke yétip, muqimliqning pütünley emelge ashurulghanliqini jakarlighanidi. Derweqe bu yighindin kéyinla, “Xitay-yawro-asiya yermenkisi” bashlandi. U halda mezkur “Yawro-asiya yermenkisi” zadi qandaq yermenke? uning Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliq bilen qandaq alaqisi bar?
Chégra sodisi we bingtu'enning kücheytilishi
Uyghur diyarida atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” tin kéyinki tashqi soda alaqiliri asasen 80-yillardin kéyin bashlan'ghan. Bolupmu bingtu'en eslige keltürülgendin kéyin, ottura asiyagha ulan'ghan chégra éghizliri échiwétilip, soda-alaqiler eslige keltürülgen. Yeni, 1981-yili iyunda wang jén bingtu'enni eslige keltürüsh telipi bilen déng shawpinggha xet yazghan. Shu yili 8-ayda wang jén bilen déng shawping birlikte Uyghur diyarigha ziyaretke kelgen. Mezkur seperde déng shawping Uyghur diyarining kéyinki tereqqiyati we Uyghur mesilisini tüp yiltizidin hel qilish heqqide, aldi bilen bingtüenni eslige keltürüsh, muqimliqni tereqqiyatning aldigha qoyush, bölgünchilikke qarshi turup, milletler ittipaqliqini kücheytish qatarliq bir türlük muhim yolyoruqlarni chüshürgen. Shu yilning axirida xitay merkiziy komitéti bingtüenni eslige keltürüshni resmiy testiqlighan we bingtu'en eslige keltürülgen.
Shuningdin étibaren Uyghur diyarining atalmish muqimliqini qoghdash we bölgünchilikke qarshi turush mesilisi, bingtu'enning eng asasliq wezipisige aylandurulghan. Emeliyette, bingtu'enning qayta eslige keltürülüshi we muqimliqni saqlashqa mes'ul qilinishi heqiqiy menisidin éytqanda, Uyghurlargha aptonomiye hoquqining esla bérilmeydighanliqining éniq ipadisi idi. Chünki bingtu'endek bir herbiy küchning aptonom rayon dep atilidighan bir zéminda muqimliqini qoghdash bahaniside mewjut bolushining özila, bu zémin igilirining aptonomiye hoquqining tartiwélin'ghanliqi hésablinatti.
Uyghur diyaridiki chégra sodisi bolsa, 1987-yilidin bashlap resmiy yolgha qoyulghan bolup, gerche chégra sodisi bir qisim Uyghurlarghimu qisqa muddetlik iqtisadiy ronaq tépish dewrini élip kelgendek qilsimu, emma yaxshi künler uzun dawamlashmighan. 1990-Yili xitay hökümiti bingtu'enning bashqurush tüzülmisini islah qilish heqqide uqturush chiqirip, bingtu'enni resmiy shekilde aldin tereqqiy qilishqa yol qoyulghan déngiz yaqisi rayonlar bilen barawer halda, aldin tereqqiy qildurush türige kirgüzgen. Hetta dunya bankisi, asiya bankisi qatarliq xelq'araliq organlardin “Yerlik xelqler we az sanliq milletlerge yardem” namidiki iqtisadiy yardemlerni iltimas qilip, Uyghur diyarida bingtu'enni tereqqiy qildurushqa ishletken.
Derweqe, chégra sodisi échilghandin tartip taki 1994-yilidiki “Namratliqni yiltizidin tügitish” siyasiti yolgha qoyulghan'gha qeder, bingtu'enning iqtisadiy küchlük tereqqiyatlargha érishken. Lékin Uyghurlar bolsa xitaydiki eng namrat xelqler qatarigha kirip qalghan. Chégralar échilip, xelq'ara alaqiler eslige kelgendin tartip taki Uyghurlar namratliq patqiqigha pétip qalghuche bolghan bir qanche yilda, Uyghurlar üch qétim keng kölemlik hökümetke naraziliq heriketlirini élip barghan. Birinchisi, bingtu'en eslige keltürülgendin kéyinki 1985-yili yüz bergen “12-Dékabir Uyghur oqughuchilar herikiti” bolup, mezkur herikette Uyghur aliy mektep oqughuchiliri démokratiye, erkinlik we barawerlik sho'arliri bilen xitayning Uyghur diyarida bingtu'enni eslige keltürüsh bilen Uyghurlarning heq-hoquqlirini depsende qilghanliqigha qarshiliq körsetken. Ikkinchisi, 1988-yili yüz bergen “Uyghur oqughuchilar herikiti” mu oxshash xitayning Uyghur rayonida (bingtu'en seweblik) yürgüzüwatqan chektin ashqan irqchiliq siyasetlirige qarshi erkinlik, hörlük we barawerlik sho'arliri astida élip bérilghan qarshiliq namayishidur. Üchinchisi bolsa, 1990-yilidiki “Barin inqilabi” dur. Mezkur inqilabning qozghilishimu oxshashla bingtu'enning eslige keltürülüshi bilen Uyghur diyaridiki yéza-igilik tereqqiyatining bingtu'en teripidin monopol qilishi, Uyghurlarning ewzel siyasetlerdin chette qaldurulup, wasitilik namratlashturulushi bilen munasiwetliktur. Bolupmu bingtu'en wasitisi bilen namratlashturulghan Uyghurlarning namratliq seweblirining bingtu'en'ge emes, belki köp perzentlik bolushigha artip qoyulup, radikal shekildiki pilanliq tughut siyasetlirining yürgüzülüshi, barin yézisidiki Uyghur déhqanlirining bu zulumlargha qarshi ornidin des turushigha seweb bolghan.
1990-Yili xitay hökümiti bingtu'enning yéza-igilik mehsulatlirini sétish, tashqi soda-éksport hoquqi, yer bayliqlirini échish, ewzel siyaset, chégra rayon déhqanchiliq meydanlirini tereqqiy qildurush qatarliqlarni öz ichige alghan bingtu'enning tüzülme islahati heqqidiki 24-nomurluq höjjetni élan qilghan. Bu höjjetning élan qilinishi bingtu'enning iqtisadiy tereqqiyatini uchqandek yükseldürgen. Emma Uyghurlar bolsa dawamliq shekilde islahattin yiraq qéliwergen.
“Ürümchi yermenkisi” we Uyghurlarning namratlishishi
1991-Yili sabiq sowét ittipaqining parchilinishi bilen Uyghur diyari birdinla xitayning gherbke kéngiyishidiki muhim ötkelge aylan'ghan. 1992-Yilining béshida xitay merkiziy komitéti “Islahat qedimini tézlitip, iqtisadiy tereqqiyatni tézlitish heqqidiki 61-nomurluq höjjet” ni élan qilghan. Mezkur höjjette, “Ishikni omumyüzlük échiwétish, gherbke échishni asasiy nishan qilish, gherbni chaqirip, sherqqe baghlash, sherqtin kirip, gherbtin chiqirish istratégiyesi” yolgha qoyush éniq békitilgen. Shu yili 9-ayning 2-küni tunji nöwetlik “Ürümchi yermenkisi” 38 dölet we rayonlardin kelgen 2000 din artuq chet'ellik sodigerler, shundaqla xitayning 20 nechche ölke-sheherliridin kelgen tijaretchilerning qatnishishi bilen daghdughiliq échilip, “Chégra sodisi” xaraktéri we hejmi jehettin yéngiche özgertish qilinip, “Ürümchi yermenkisi” namida otturigha chiqqan. Bu yermenke Uyghur diyari tarixidiki hejmi eng chong, chet'ellikler eng köp qatnashqan derijidin tashqiri yermenke bolghan bolsimu, emma Uyghurlar bu xelq'araliq soda hemkarliqidin héchqanche nep alalmighan. Chünki, Uyghurlar nopusining 90 pirsenttin köpreki déhqanchiliq bilen shughullinidighan bolup, bingtu'en eslige keltürülgendin buyan, bingtu'en Uyghur diyaridiki su we tupraq menbelirini pütünley kontrolluqigha élip, Uyghur déhqanlirining yéza-igilikidiki tereqqiyatigha éghir tosqunluq peyda qilghanidi. Hökümetning ewzel siyasetliri we iqtisadiy yardemliri Uyghur déhqanlirigha emes, belki bingtu'en'ge bériletti. Uyghur déhqanlirigha nisbeten éytqanda bingtu'en bilen riqabetlishish esla mumkinchiliki yoq ish bolup, bu hadise Uyghurlarning wasitilik namratlishishini keltürüp chiqarghan. 2009-Yillargha kelgende bingtu'en qarmiqidiki shimaliy Uyghur diyari memliket boyiche eng bay rayon'gha, Uyghur nopusini asas qilidighan jenubiy Uyghur diyari bolsa, xitaydiki eng namrat rayon'gha aylan'ghan. Atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” siyasiti yolgha qoyulghan 30 yildin köprek waqitta bolsa, Uyghurlar muweppeqiyetlik halda xitaydiki eng namrat xelqqe aylandurulghan.
“Yawro-asiya yermenkisi” we Uyghur irqiy qirghinchiliqi
2010-Yili atalmish “Birinchi qétimliq merkez shinjang xizmet yighini” échilip, Uyghur diyarida namratliqni yiltizidin yoqitish qarar qilindi we déngiz yaqisidiki aldin tereqqiy qilghan rayonlarning Uyghur diyarigha nuqtiliq yardem bérishi belgilendi. Buning bilen Uyghur diyaridiki 12 wilayet we oblast, bingtu'en we déngiz yaqisidin kelgen 19 xitay ölke we sheherlirige teqsim qilip bérildi. Bu waqitta xitayning atalmish “Yéngi yipek yoli qurulushi” élip bérishigha shara'it toluq piship yétilgenidi. Chünki Uyghur diyarida 1952-yildin bashlap yasilishqa bashlighan “Lenju-shinjang tash yoli” xitayning déngiz yaqisi rayoni bolghan lyenyün'gangni, Uyghur diyaridiki alatagh éghizigha baghlap, ottura asiya we rusiye arqiliq yawropagha tutashturatti. Bu yol sabiq sowétlar ittipaqi parchilan'ghandin kéyin xitaygha ongche qalghanidi.
Bu wejidin 2011-yilida xitayda eslidiki “Ürümchi yermenkisi” ni kölemleshtürüp, “Yawro-asiya yermenkisi” ge özgertish éhtiyaji tughuldi. Bu mezgilde Uyghurlar xelq'arada atalmish térrorluqqa baghlinip, millet obrazi omumyüzlük xünükleshtürülgen, xitay ichide bolsa “Üch xil küch” namidiki dölet düshminige aylandurulghan chaghlar idi. Bu mezgilde xitaydimu xu en'gang(胡鞍钢), jéng yongnyen(郑永年) qatarliq bir türküm mutexessisler xitayning milletler siyasitini islah qilish teklipini otturigha qoyushqa bashlidi. Xitay ziyaliyliri arisidimu xitaydiki aptonomiye tüzümini omumyüzlük bikar qilish teshebbusi ewj aldi. Xu en'gang bolsa, milletlerni mejburiy assimilyatsiye qilip, jungxu'a ulusi kimliki turghuzush, hetta hakimiyet küchi bilen buni emeliyleshtürüsh terepdari. U bu qarashlirini “Ikkinchi ewlad milletler istratégiyesi” doklatida éniq otturigha qoyghanidi. Jéng yongnyen bolsa, sin'gapor uslubida “Jungxu'a ulusi” yaritish, yeni milliy térritoriyelik aptonomiyeni omumyüzlük bikar qilish arqiliq milliy kimlikni pütünley emeldin qaldurup, junggoluq kimlikinila qaldurushni teshebbus qilatti. Bu dewrlerde Uyghurlarning oyghaq ziyaliyliridin biri bolghan ilham toxti ependim, weziyetning Uyghurlar üchün tolimu qorqunchluq yölinishke qarap kétiwatqanliqini tonup yetti. U mesilining bu shekilde dawam qilsaq Uyghurlar üchün tolimu qorqunchluq aqiwetlerni élip kélidighanliqini perez qildi we buning aldini élish üchün xitay hökümitige hetta Uyghur mesilisini hel qilishning yoli heqqide bir teklipname sundi. Teklipnamining asasliq mezmuni Uyghur diyarida milliy térritoriyelik aptonomiyeni toluq emeliyleshtürüsh we Uyghurlargha tégishlik heqlerni bérishningla xitayni muqimliq we menggülük eminlik meqsitige yetküzidighanliqi, eksiche bolghanda Uyghurlarning naraziliqi we küchlük qarshiliqigha uchraydighanliqi merkez qilin'ghanidi. Emma xitay hakimiyiti ilham toxtini del bu teklip seweblik “Üch xil küch jinayiti” ning biri bolghan “Bölgünchilik” yeni atalmish “Döletni parchilash jinayiti” bilen eyiblep, 2014-yili ömürlük qamaq jazasigha höküm qildi.
Ilham toxtining ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinishi, xitay hakimiyitining Uyghurlarni pütünley yoqitish niyitidin yanmaydighanliqining belgisi idi. Derweqe, 2013-yili shi jinpingning buyruqi bilen “Üch xil küch” lerni yoqitishta “Féng chyaw modéli” qollinish telep qilindi. Shuningdin étibaren, xitay hökümiti aghzida “Milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümini saqlap qalimiz, birinchi ewlad milletler siyasitini özgertmeymiz” désimu, emeliyette alliburun Uyghurlarning aptonomiye heqqini pütünley bikar qilip, irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh yolini bashlap ketkenidi.
Démek, “Yawro-asiya yermenkisi” bolsa xitayning déngiz yaqisi rayonlirini, Uyghur diyari arqiliq yawropagha baghlaydighan yol bolup, Uyghur diyari xitayning büyük pilani bolghan “Bir belwagh, bir yol qurulushi” ning jan tomurigha aylan'ghanidi. Démek, atalmish “Islahat ishikni sirtqa échiwétish” siyasitide xitay hökümiti, déng shawping körsetken sirtqa nisbeten “Soqqan chotni ashkarilimasliq” (韬光养晦), ichki qismida “Muqimliq hemmidin üstün” (稳定压倒一切) istratégiyesini nahayiti ustiliq bilen yürgüzgen. Bu jeryanda, dunyagha yumshaq küch bilen singip kirish we gherb démokratik idé'ologiyesige jeng élan qilish iqtidarini hazirlash bilen birla waqitta, xitay ichide Uyghurlarni pilanliq, wasitilik we qedemmu qedem yoqitish pilanini emeliyleshtürgen.
Démek, “B d t kishilik hoquq komitéti” yéqinda “Uyghur doklati” ni élan qilip, xitay hökümitining Uyghur rayonida insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqan bolushi mumkinlikini otturigha qoyghandin kéyin bu yermenkining ötküzülüshi hergizmu sewebsiz emes elwette. Xitayning xelq'arada izchil dawamliship kéliwatqan Uyghurlarni “Üch xil küch” namida qarilash heriketliri, ottura sherq we ottura asiya elliride “Uyghur irqiy qirghinchiliqi gherbning oyuni” ikenlikidek qarashni heqiqet süpitide qobul qildurushta utuq qazinishi, shundaqla Uyghurlar bilen qandaq we dindash bolghan musulman we türk ellirining gherb dunyasi bilen bir septe emes, belki xitay bilen bir septe bolushi, xitayning küchige küch qoshqan. Xitay bolsa mezkur yermenke arqiliq dunyadiki téximu köp döletlerni atalmish “Yéngi yipek yoli qurulushi” dep atiwalghan “Bir belwagh, bir yol istratégiyesi” ge bashlap kirish arqiliq, Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayi mes'uliyitidin üzül-késil qutulush we gherb démokratik qimmet qarashlirini gherbke qarshi küchler bilen birliship weyran qilish shundaqla özi arzu qilghan yéngi dunya kün tertipini turghuzush iqtidarini hazirlash üchün “Yawro-asiya yermenkisi” ni dawamlashturup, iqtisadiy we diplomatik küchini tereqqiy qildurushni meqset qilidu.
***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.