Yekendiki weqedin kéyin chet'el muxbirlirining Uyghur élida körgen we anglighanliri

Uyghur élida yéqinda yüz bergen bir qatar qanliq weqeler xelq'ara metbu'atlardimu keng inkas qozghidi. Chet'el axbaratlirining muxbirlirimu weqeler heqqide özliri igiligen uchurlarni élan qilip, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan siyasetliri üstide mulahize yürgüzmekte.

28-Iyul küni yekende yüz bergen weqe we arqidinla qeshqer héytgah jamesining imami jüme tahirning öltürülüshige oxshash bir qatar weqeler amérika, en'gliye, firansiye, türkiye, awstraliye we irélandiye qatarliq döletlerning we shundaqla ottura sherq döletlirining xewer organliri teripidin birdek xewer qilindi. Xelq'ara metbu'atlarda élan qilin'ghan xewerlerde yekende weqe yüz bergendin kéyin, xitay hökümitining derhal rayondiki intérnét we uchur alaqisini toxtitiwetkenliki we xewerni weqe yüz bérip neq bir kündin kéyin dunyagha ashkarilighanliqi tilgha élin'ghan. Bu heqtiki xewerlerde, hazir yekende yüz bergen weqede ölgüchilerning sani heqqide xitay hökümiti bilen musteqil, gheyriy resmiy menbelerde oxshimaydighan reqemlerning ilgiri sürülüwatqanliqi, emma yeken'ge muxbirlarning kirishi cheklen'genliktin bularning qaysisining rastliqini delilleshning mumkin bolmaywatqanliqi bayan qilin'ghan.

Chet'el axbaratliri weqening tepsilatliri éniq bolmisimu we xitay hökümiti weqege térrorchilarning zorawanliqi dep marka chaplawatqan bolsimu, emma Uyghur élida uzundin buyan xitay hökümitining siyasetlirige qarita naraziliq mewjutluqini, Uyghurlarning milliy, diniy, medeniy hoquqlirining depsende qilinip kelgenlikini, Uyghurlarning öz wetinide chetke qéqilip kelgenlikini we xitay köchmenler sewebidin nopusining barghanséri az sanliqlar qatarigha chüshürüp qoyuluwatqanliqini eskertken. Mesilen, bu heqte “Qoltuq xewerliri” torining tehrir hey'iti bir mulahize élan qilip, xitay hökümitining bu weqelerning peyda bolushigha öz siyasetlirining seweb boluwatqanliqini qobul qilishi kéreklikini bildürgen. Ular “Xitay choqum Uyghur mesilisini qobul qilishi kérek” dep mawzu qoyghan mulahiziside mundaq dégen:
-Eger xitay hökümiti Uyghur mesilisini heqiqeten hel qilimen dése, uni térrorluq herikiti dep atashning ornigha, aldi bilen özining mushundaq bir weziyetning kélip chiqishida oynighan rolini étirap qilishi kérek... Xitay Uyghurlarni néfit we miniralgha bay zéminni igilep yatqan bir guruppa xelq dep qarashning ornigha, ularning döletni teshkil qilghan kimliklerning kem bolsa bolmaydighan bir parchisi ikenlikini qobul qilishi kérek.

Qoltuq xewerliri öz mulahiziside yene, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita her türlük kemsitish siyasetlirini yürgüzgenning üstige, yene yüz bergen naraziliq heriketlirini térrorluq bilen eyiblep, weqelerni dawamliq köptürüp, mubalighe qilishni yaxshi köridighan aditini yene bir qétim namayan qilghanliqini bayan qilghan we xitay hökümitining, bu mesilini Uyghurlarning aptonomiye hoquqini tengshesh, ularning diniy we milliy medeniyetlirige hörmet qilish qatarliq wasitiler arqiliq ongshashtin bashqa charisining yoqluqini eskertken.

Weqelerdin kéyin, Uyghur éli hökümet da'iriliri Uyghurlarning kishilik hoquqini ilgirilep depsende qilidighan yene bir qatar bixeterlik tedbirlirini yolgha qoyghan idi. Los-anjélis waqti géziti öz xewiride bu tedbirler üstide toxtalghan. Xewerde mundaq déyilgen: shexsi sir dégenni untup kéting. Xitay hökümiti emdi sizning tamaqta néme yeydighanliqingizni, qachan yeydighanliqingizni bilmekchi. Chéchingizni qandaq yasitishingiz, qandaq kiyinishingiz kéreklikini dep bermekchi, qolingizdiki téléfon yaki naxsha saqlighuchta qandaq naxshilarni chüshürüwalghanliqingizni bilmekchi... Uyghurlarning yipek yolidiki qedimiy shehiri qeshqerde yuqiridiki cheklimiler sheherdiki kaméralar arqiliq we her yerde charlap yürgen saqchilar arqiliq ijra qilinmaqta. Qara renglik qalqan kiyiwalghan qoralliq saqchilar qeshqerde Uyghurlarni toxtitip, ularning kimliklirini we ularning téléfonlirigha saqliwalghan matériyallarni tekshürmekte. Uyghur ayalliri bolsa xitay kompartiyisining “Kiyim-kéchek moda tekshürgüchiliri”ning nishanigha aylandi. Güzellik qurulushi siyasitige asasen islamche kiyiniwalghan ayallar qolgha élinmaqta.

Xewerde, Uyghur élidiki bir qisim idare-organlarning ramzan mezgilide kishilerning idare ashxanisida chüshlük tamaq yigen-yémigenlikini xatiriligenlikini, hetta birmu xéridar bolmisimu, ashxana-réstoranlarni ramzan mezgilide échishqa mejburlighanliqini, aliy mektep oqughuchilirining oqutquchilar bilen tamaq yéyishke orunlashturulghanliqini bayan qilghan. Qeshqerdiki bir neper uniwérsitét oqughuchisi los anjélis waqti géziti muxbirigha sinipta olturup bir botulka suning eng az dégende üchtin bir qismini ichmigüche oqutquchilarning ularni siniptin ayrilghili qoymaydighanliqini éytip bergen. Muxbirning éytishiche, shu mekteptiki 8 qiz oqughuchi, kéchide oqutquchilar tuyuqsiz tekshürgili kirip qélishining aldini élish üchün ishikni taqiwalghanliqi üchün intizam jazasigha uchrighan bolup, mektepni püttürgen teqdirdimu ulargha diplom bérilmeydiken. Oqughuchilarning beziliri yene muxbirgha mektepte mexsus oqughuchilarning komputérliri, téléfonlirini tekshüridighan orunlarning barliqini, da'irilerning oqughuchilarning erebche naxshilarni yaki diniy mezmundiki nersilerni anglishigha yol qoymaydighanliqini éytip bergen.

32 Yashliq yene bir Uyghur bolsa, muxbirgha idarining özlirining chüshlük tamaq yigen-yémigenlikini közitip turidighanliqini inkas qilip “Idare bezide qesten chüshlük tamaq waqtida ziyapet orunlashturidu. Shunga bezi xizmetdashlirimiz tamaqqa zorlinishning aldini élish üchün bir ay boyiche aghriq dep ishqa kelmidi” dégen. Los-anjélis waqti géziti yene, béyjingdiki Uyghur fotograf qurbanjan semetning xitaydiki axbaratlarda ashkarilighan ehwalinimu Uyghurlar uchrawatqan ishen'güsiz bésimlarning misali süpitide bergen. Uningda éytilishiche, qurbanjan semetning apisi heremge hejige barmaqchi bolghan, biraq da'iriler bu ayalning qizining dölet kadirliqini seweb körsitip, uninggha ruxset qilmighan. Undaqta qizim xizmitidin istépa bersichu dése, beribir oxshash, chünki qizingning yoldishi oqutquchi iken, dep jawab bergen. Muxbir yene, qeshqerde yüzini oruwalghan bir ayalning xitay charlighuchi teripidin aptomobil bilen ep kétilgenlikini öz közi bilen körgen bolup, ehwaldin xewerdar kishiler u ayalning ders ötülgendin kéyin qoyuwétilgenlikini éytip bergen. Muxbir maqalisining axirida ötken hepte qanliq weqe yüz bergen yekendiki bir qizning sözini bergen. U qiz muxbirgha saqchilarning qolgha élin'ghan ayallar kiyinish sheklini özgertishke maqul bolmighuche, u ayallarning öyige kétishige ruxset qilmaydighanliqini éytip bergen bolup, emma u qiz yene “Kishilerge bir ishni qanche qilma dégenséri shuni qilghusi kélidu” dégen.

Tashqi siyaset zhurnili bügün Uyghur élida yaghliq chigken, yüzini yapqan ayallarning kocha aptobuslirigha chiqishtin cheklen'genliki heqqide xewerni élan qilghan. Ular öz mulahiziside, Uyghur élida yolgha qoyuluwatqan türlük bésim siyasetliridin misal bérip ötkendin kéyin, bundaq qattiq qolluq siyasetlerning uzun muddettin alghanda xitaygha héchqandaq payda élip kelmeydighanliqini eskertken. Ular nyuyorktiki fordham qanun mektipining proféssori karl minzérning sözini neqil keltürgen. Karl minzir sözide, ilham toxtidek bir ziyaliyning qolgha élinishining özila bir qisim Uyghurlarni radikal yollarni tallashqa mejburlighanliqini bildürgen. Xewerde yene, hökümetning yéqinqi weqelerdin kéyin mexsus 50 milyon dollar ajritip, térror urushigha yardem qilghanlarni mukapatlaydighanliqini élan qilghanliqini we öz xewerliride “Hermillet ammisi térrorchilargha ortaq qarshi turdi” dégen témini alahide yorutuwatqanliqini tilgha alghan.