Chet'el metbu'atlirining “30-Dékabir yeken weqesi” toghrisidiki inkasliri

Yaponiyede chiqidighan “Asahi shimbun géziti” ning 31-dékabirdiki “Uyghurlarning toqunushi dawamlishiwatidu” serlewhilik xewiride, xitaydiki shinjang Uyghur aptonom rayonining qeshqer wilayiti yeken nahiyiside 30-dékabir etigen sa'et alte yérimda 9 neper qorallan'ghan bir guruppa kishiler saqchi idarisige hujum qildi. Ulardin sekkiz nepiri étip tashlinip, biri qolgha élindi. Shu küni xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi ching gang muxbirlarni kütüwélish yighinida bu qétimqi weqeni “Térrorluq weqe” dep élan qildi déyilgen shundaqla mezkur xewerning xitayning tengritagh toridin élin'ghanliqini eskertken.

Xewerde Uyghur aptonom rayonida Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki bu xildiki milliy toqunushning 2009-yili 5-iyul ürümchi weqesidin bashlap ta hazirgha qeder üzlüksiz halda yüz bériwatqanliqini, ürümchidiki shu qétimqi weqede 160 kishi ölüp, 1600 din oshuq kishi yarilan'ghanliqini bildürgen.

Xewerde yene, mushu ayning 15-küni qeshqer kona sheherde toqunush yüz bérip 14 kishining ölgenliki, noyabir éyida bolsa qollirigha pichaq alghan bir uchum kishilerning saqchixanigha hujum qilghanliqi, hujumchilardin toqquz nepirining saqchilar teripidin étip öltürülgenliki, weqe yüz bériwatqan bu rayondiki ahalilerning 90% Uyghur ikenliki bildürülgen.

“Asahi shimbun géziti” de 10-ayda béyjing tyen'enménda yüz bergen aptomobil bilen hujum qilish weqeside 5 neper kishining ölgenliki, 5 neper kishining gumanliq, dep qolgha élin'ghanliqini bildürülgen. Shuning bilen birge, xitay da'irilirining xelq'ara jem'iyetke bu xildiki weqelerni Uyghur musteqilchi teshkilatliri we shundaqla térrorluq teshkilatliri bilen munasiwetlik dep élan qiliwatqanliqi ilgiri sürülgen.

Xewerde Uyghur aptonom rayonidiki barliq iqtisadning xitaylarning bashqurushida ikenliki, Uyghurlarning diniy étiqadining mölcherligüsiz derijide cheklimige uchrap, diniy erkinlikining boghuluwatqanliqi, yéqinda tyen'enménda yüz bergen aptomobil bilen hujum qilish weqesidin kéyin, xitay da'iriliri “Térrorchi” namini qollinip Uyghurlarning barliq diniy pa'aliyetlirini térrorluqqa baghlap qattiq basturuwatqanliqi, Uyghurlarning buninggha qarshiliq bildürüp öz naraziliqlirini ipadilewatqanliqi bayan qilghan.

B b s ning 30-dékabir künidiki xewiride, xitayning tengritagh toridin élin'ghan yeken nahiyiside yüz bergen weqe toghrisidiki xewer heqqide toxtilip, bu xildiki weqelerni xitay da'irilirining “Térrorluq weqesi” dep élan qiliwatqanliqini bildürgen. Xewerde yene, weqe yüz bériwatqan bu rayonning ahalisining 45% Uyghur, 40% xitay ikenliki eskertilgen.

Xewerde؛ “Uyghurlar türkiy musulmanlar, ularning sherqiy türkistandin ibaret qisqa waqitliq qurulghan jumhuriyiti bolghan, 1949-yili xitay hökümiti bu rayonni kontrol qilghan we köplep xitay köchmenlirini yötkigen. Uyghurlarning en'eniwi örp-adetliri cheklimige uchrimaqta. Bu yilning ichide yüzdin oshuq kishi bu xildiki oxshash weqelerde hayatidin ayrildi” déyilgen shundaqla xewerde tyen'enménda yüz bergen aptomobil bilen hujum qilish weqesi tilgha élin'ghan.

Hindistandin chiqidighan “Indi'a taymés géziti”ning 31-dékabirdiki sanida, bu qétimqi weqening yipek yolidiki qeshqerning yeken nahiyiside yüz bergenliki, xitayning weqege “Térrorluq weqe” dep baha bergenliki, emma xitay tashqi ishlar bayanatchisi xu'a chünying ilgiri yüz bergen bezi toqunushlarni sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatigha munasiwetlik dep élan qilghan bolsimu, emma bu qétimqi toqunushta konkrét halda, birer teshkilatning nami tilgha élinmighanliqi körsitilgen. Emma, Uyghur aptonom rayonidiki “Shinjang géziti” de sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatining diniy térrorluq teshkilat ikenliki, uning Uyghur aptonom rayonini xitaydin bölüp, sherqiy türkistan döliti qurushni meqset qiliwatqanliqi toghrisidiki bash maqalilerning arqa-arqidin élan qiliniwatqanliqi bildürülgen.

Hindonéziyening paytexti jakartadin chiqidighan in'gliz tilidiki “Jakarta globé géziti” ning 31-dékabirdiki “Xitay hökümiti diniy esebiy küchlerdin shikayet qilmaqta” serlewhilik, xitayning shinxu'a agéntliqining xewiridin neqil alghan xewiride, osman barat, abdughéni abduqadir qatarliq hujumchilarning bu yil awghust éyidin bashlap bu qétimqi heriketni élip bérish üchün, türlük hujum toghrisidiki sin'alghularni körüp teyyarliq qilghanliqi, islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning diniy, tili, medeniyitining xitay hakimiyiti teripidin qattiq basturushqa uchrawatqanliqi bildürülgen.

Yaponiyede uzundin buyan Uyghur mesilisige köngül bölüp kéliwatqan we Uyghur aptonom rayonning siyasiy weziyitini közitiwatqan tetqiqatchi takuya ziyaritimizni qobul qilip Uyghur élida yüz bériwatqan bu xildiki weqeler toghrisida toxtilip mundaq dédi:
- Xitay hökümitining, Uyghur aptonom rayonida özlirining heq-hoquqini qoghdash yolida hökümetke qarshi söz-herikette bolghan Uyghurlargha térrorluq markisini chaplapla neq meydanda étiwétish siyasiti, ularning Uyghur élida yürgüzüwatqan qanun sahesidiki yéngiche islahati bolup, bu xildiki heriket dawamlishiwéridighan bolsa, xitay hökümiti buning üchün yéqin kelgüside qattiq bedel töleshke mejbur bolidu.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.