Dewa qilish we tosqunluq

Obzorchimiz xu ping (Hu Ping) ependi " dewa qilish we tosqunluq" digen témidiki maqalisining béshidila, yéqinqi bir nechche yildin buyan xitayning paytexti béyjingning dewagerler yighilidighan jaygha aylinip qalghanliqini shundaqla dewagerlerning saqchilarteripidin qattiq basturiliwatqanliqini teswirlep, özining bu xil ehwaldin bekmu heyran boliwatqanliqini bildürgen:

"Mana mushundaq heywetlik sélin'ghan merkizi hökümet idare orunlirining etrapigha, saqchilar toshup ketken bolup, ular dewagerlerning yolini tosup, küp-kündüzde ularni urup, tillap, tutqun qilip, hetta saqchi mashinisigha sélip élip kétip, ularni urup öltürüwétidighan ehwallar köz aldimizda yüz bermekte. Ademni heyran qalduridighini: yuqirigha erz sunush xitay qanunida ruxset qilin'ghan turuqluq néme üchün, dewagerler bu xil yolsiz tosaqlargha duch kélidu ? uning üstige néme üchün tosqunluq qiliwatqanlarning hemmisi digidek qanun ijra qilghuchi saqchilar bolup, ular dewagerler erz sunup kelgen hökümet idare- orunlirining aldidila xalighanche adem tutidu? hökümet orunliri bolsa, bir tereptin "xelqning yuqirigha erz sunush hoquqi bar" dep turup, yene bir tereptin dewagerlerni basturush buyruqlirini chüshürmekte. Hemde "qandaq basturush" digen mesilige kelgende, hökümet körsimu körmeske sélip, herqaysi orunlarni pütünley öz meylige qoyup bermekte.

Ishqilip dewagerlerni erz sunushtin tusupla qalalisa, hökümet her qandaq weqe yüz bergen halettimu, közini pütünley yumiwalidighan boldi".

"Köp waqitlarda, xitayda qanun bilen idare qilish dégenlik sot we sotchi arqiliq ish béjirish dégenlik. Kishiler arisida jédel majira yaki talash -tartish bolidiken, adwokat tépip, sotqa erz qilip, sot arqiliq hel qilishi kérek. Eger, sotchi tekshürüp bir yaqliq qilsa, qaytilap erz sunushmu ketmeydu. Lékin, xitayning yuqirilap erz sunush tüzümide " birer mesilige duch kelgende, sotqa erz qilish emes belki xelq hökümiti yaki partiye, memuriy idare- orunlirigha erz sunush arqiliq hel qilish kérek" dep békitilgen. Shunga, qanun boyiche köp sandiki dewagerler bir tereptin sotqa erz qilip, yene bir tereptin partiye memuri hökümet idare- orunlirigha erz sunidu.

Köpligen tejribiler shuni ispatlighanki: sot séstimisi arqiliq hel bolmighan bezi dilolar yuqirilap erz sunush arqiliq hel bolghan. Bundaq bolushtiki sewep bekmu murekkep emes, chünki xitayda, edliye qanuni musteqil bolmighanliqtin yerlik hökümet orunliridiki hoqoqdarlarning öz aldigha bir xil munasiwet tori bolup, ajizlarning sotta utup chiqalishi bekmu teske toxtaydu. Merkizi hökümet orni bolsa eng yuqiri derijilik orun bolghachqa, bezide bir'az adil bolidu. Lékin ularning dawamliq adil bolishi mumkin emes.

Köp waqitlarda, bu xil mustebit tüzüm séstimisi emeldarlarning öz- ara birlishiwélip eskilik qilishigha yol échip béridu. Dewagerler özimu buni obdan bilidu. Lékin, ular amalsiz qalghachqa, qayta - qaytilap yuqirigha erzi sunushqa mejburi bolidu. Emeliyette, ularning bundaq qilishi peqet hökümettin adilliq tileshla bolup qalmay, belki jemiyetke qattiq naraziliq bildürgenlik. Shunga ular top- top bolup, özlirining heqsizlikke öchrawatqanliqini kiyimlirige yézish arqiliq, lozunkilarni kötürüp chiqip, hökümet idare- orunlirining aldigha kélip shu'ar towlaydu. Mushundaq qilish arqiliq öz naraziliqini ochuq -ashkare ipadilep, jama'et pikrige ériship, xelq'aragha tesir körsitidu. Bu ishlardin kéyin, xitay hökümiti shermende bolghanliqtin, teb'i halda ghezeplinip, saqchilarni ewetip, yaki saqchilargha yol qoyush arqiliq dewagerlerni wehshiylik bilen basturushni oylaydu".

Xitay hökümiti "muqimliq hemmidin ela" dep turup, özining barliq zorawanliq heriketlirini izchil halda élip barmaqta. Méning eskertmekchi boliwatqinim: "muqimliq hemmidin ela" digen bu shu'ar emeliyette bir qapqan bolup, uni qobul qilish bilen teng barliq heq-naheq, yaxshi - yaman ishlarning hemmisi astin- üstin bolup kétidu. Dimek bu xil shu'ar astida, héchqandaq cheklimige uchrimaydighan menp'etxor hoqoqdarlar muqimliqni qoghdash küchi bolup hésablinip, ezeldin xorlinip, hetta öz oy- pikirlirini erkin bayan qilalmay kéliwatqan xelq ammisi muqimsiz amiligha aylinip qalidu. Shunga erkinlik we adaletni asas qilmighan muqimliqni zorawanliq dep qarash kérek. Herqandaq bir wijdanliq adem bu xil zorawan tüzümni qollash emes belki erkinlik we adalet üchün küresh qilishi kérek". (Méhriban)