44 - Йилидики шәрқий түркистан җумһурийитиниң қурулушиға сәвәбчи болған асаслиқ амиллар һәққидә

Уйғур сиясий паалийәтчилириниң қаришичә, 1944 - йили 11 - айниң 12 - күни илида қурулған " шәрқий түркистан җумһурийити " болса, ундин 11 йил бурун қурулған, йәни 1933 - йили қәшқәрдә елан қилинған " шәрқий түркистан ислам җумһурийити " ниң давами болуп, 30 - йилларда чечилған миллий инқилаб учқунлириниң қайтидин ялқунлиниши иди.
Обзорчимиз пәрһат муһәммиди
2008.11.12

Бу җумһурийәтниңму дәл, илгири тунҗи җумһурийәт қурулған охшаш ай вә охшаш күндә елан қилинғанлиқи вә тунҗи җумһурийәт тәрипидин қобул қилинған ай - юлтузлуқ байраққа варислиқ қилғанлиқиму бу нуқтини испатлап турмақта. Қизиқ йери шуки, әйни чағда хитай коммунистлириниң пишиваси мав зедоң, иккинчи җумһурийәтниң қурулушиға сәвәбчи болған 3 вилайәт миллий инқилабини, " җуңго инқилабиниң бир қисми " дәп елан қилип, шәрқий түркистан хәлқиниң мустәқиллиқни ғайә қилған бу миллий һәрикитини, коммунист хитай билән милләтчи хитай оттурисида елип берилған һакимийәт талишиш күришиниң тәркиви қисми қилип көрситишкә тиришқан иди. Уйғур сиясий паалийәтчилирила әмәс, чәтәллик тәтқиқатчиларму мав зедуңниң юқириқи қаришиға, " мәнтиқисиз вә әхмиқанә қараш " дәп баһа берип кәлмәктә.

Хитай һакимийитиниң һазирқи һөҗҗәт - материяллирида, 44 - йилидики " шәрқий түркистан җумһурийити " ниң, тамамән совет иттипақиниң қутритиши вә ярдими нәтиҗисидә барлиққа кәлгәнлики, кейин әхмәтҗан қасими, абдукерим аббас қатарлиқ миллий рәһбәрләрниң бу хаталиқни түзитип, " 3 вилайәт һөкүмити " дәп өзгәрткәнлики тәкитләнмәктә. Әмәлийәттә болса шәрқий түркистан хәлқиниң әркин ирадиси билән башлитилған иккинчи җумһурийәт инқилаби кейин совет иттипақиниң бесими вә дәхли - тәрузи түпәйлидин әсли ғайисидин қисмән узақлашқан, бу җумһурийәт вә миллий инқилабму дәл совет иттипақи билән хитай коммунистлириниң тил бириктүрүп елип барған сиясий сүйқәсти нәтиҗисидә мәғлубийәткә учриған иди.

Совет иттипақиниң бу қетимқи миллий инқилабни бир мәһәл қоллишидики вә униңға һәрбий җәһәттин ярдәм беришидики асаси мәқсиди худди чәтәллик тәтқиқатчиларниң баян қилғинидәк, уни тамамән контрол астиға елиш вә өзиниң дипломатийә җәһәттики мәқсәтлири үчүн хизмәт қилдуруш иди. Чүнки совет иттипақиниң мәқсити, 3 вилайәт инқилабини козур қилип туруп, хитайға ташқи моңғулниң мустәқиллиқини етирап қилдуруш иди.

Дәрвәқә, 1945 - йили 2 - айда чақирилған ялта йиғинида сталин, әгәр хитай тәрәп ташқи моңғулниң мустәқиллиқини етирап қилған тәқдирдә, шәрқий түркистандики миллий тоқунушларға арилашмайдиғанлиқини вә хитайниң тупрақ пүтүнлүкигә һөрмәт қилидиғанлиқини билдүргән, ялта йиғини асасида 1945 - йили 8 - айниң 14 - күни хитай билән совет иттипақи оттурисида, " хитай - совет достлуқ әһдинамиси " түзүлүп, ташқи моңғулниң мустәқиллиқи гоминдаң һөкүмити тәрипидин етирап қилинғандин кейин, совет иттипақи 3 вилайәт миллий һәрикитигә қиливатқан барлиқ ярдәмлирини тохтитип, шәрқий түркистан җумһурийитиниң рәиси әлихан төрини совет иттипақиға қачуруп кәткән, миллий армийиму манас дәряси бойида тохтап қелишқа мәҗбур болған, совет иттипақиниң бесими түпәйлидин 3 вилайәт һөкүмити гоминдаң һөкүмити билән мурәссә қилип, 11 бетим асасида бирләшмә һөкүмәт қурған иди.

Тарихчи доктур андреф форбес әпәнди тәрипидин, шәрқий түркистанниң 1911 - йилидин 1949 - йилиғичә болған сияси тарихи һәққидә йезилған китабтиму, 44 - йили қурулған иккинчи җумһурийәтниңму худди 33 - йилидики тунҗи җумһурийәткә охшашла шәрқий түркистан хәлқиниң миллий вә диний кәмситишкә, талан - таражға, зулум вә қирғинчилиққа қарши күрәш ирадисиниң вә мустәқиллиқ,һөрлүккә болған тәшналиқиниң мәһсули болуп, 3 вилайәт миллий инқилабиниң партлап чиқишиға йәнә охшашла мустәбит диктатор шиң шисәй вә гоминдаң һөкүмитиниң чикидин ашқан зулми сәвәбчи болған иди.
 
Мәзкур китапта баян қилинишичә, 1933 - йили 4 - айда шәрқий түркистандики милитарист җиң шурен һәрбий өзгириш түпәйлидин хитайға қачқандин кейин, униң орниға уйғур хәлқи тәрипидин, " шәрқий түркистан тарихида өткән әң қанхор диктатор " дәп аталған шиң шисәй баш вали болған иди. Шиң шисәй 1933 - йили қәшқәрдә қурулған тунҗи җумһурийәтни совет иттипақиниң бивастә һәрби ярдими билән йоқатқандин кейин, хитай мәркизи һөкүмити билән болған барлиқ алақисини үзүп, өзини совет иттипақиниң қойниға атқан вә советниң коммунистик түзүмини көчүрүп келип шәрқий түркистанда иҗра қилишқа башлиған. Һәтта йәнәндин мав земин, чен тйәнчу қатарлиқ хитай коммунист вәкиллирини үрүмчигә чиллап келип, өзиниң һакимийитигә шерик қилған иди.

34 - Йили шәрқий түркистан ислам җумһурийити йоқитилғандин кейинму, таки 37 - йилиға қәдәр җәнобий районларда миллий инқилаб ялқунлири өчмиди. Шиң шисәй бир тәрәптин җәнобий районларда уйғурларға қарита рәһимсизләрчә қанлиқ бастуруш елип барса, йәнә бир тәрәптин коммунистик идеологийини тәрғип қилип, уйғур байлирини, йәр игилирини вә уйғур өлүмалирини мал - мүлкини мусадирә қилип түрмиләргә ташлиди вә йәрлик хәлқни худди совет иттипақиға охшаш динсизлаштурушқа урунди.

Юқириқи китабта баян қилинишичә, шиң шисәй мәзгилидә уйғур байлири, диний өлималар вә оқумушлуқ затларниң асасән һәммиси дегидәк қолға елинған болуп, буларни алтайдики алтун канлириға вә һәрбий истикамларға йөткәп келип еғир җисманий әмгәккә салған. Шиң шисәй мәзгилидә уйғурларниң сөз - һәрикәтлиригә шу дәриҗидә қаттиқ чәклимә қоюлғанки, уйғурлар адәттә тавуз - қоғунниң вә деһқанчилиқниң гепидин башқа сөз қилишқа җүрәт қилалмайдиған һалға чүшкән. Шиң шисәй, " мусадирә " дегән намда булаң - талаң қилиш, еғир алваң - ясақ вә баҗ түзүми арқилиқ йәрлик хәлқниң қенини шораш билән биргә, совет иттипақиға шәрқий түркистанниң кан байлиқлиридин халиғанчә пайдилиниш һоқоқини берип, совет иттипақидин алған пайдини өзиниң чөнтикигә ташлиған.

1941 - Йили гитлер армийиси совет иттипақиға һуҗум қилип, бир мәһәл үстүнлүкни сақлиғандин кейин, чотни хата соққан шиң шисәй совет иттипақидин йүз өрүп, нәнҗиңдики гоминдаң һөкүмити билән мунасивәт қуруп, " коммунистларни тазилаш " дегән намда йәнә шәрқий түркистан миқясида чоң тазилаш һәрикити елип берип, хитай коммунистлири билән биргә йәнә көплигән уйғур затлирини қолға елип түрмигә ташлиған яки сүргүн қилған.

Тарихчи доктур андреф форбес әпәндиниң китабида нәқил кәлтүрүлишичә, шиң шисәйниң 10 йиллиқ һакимийити җәрянида өлтүрүлгән, тутқун қилинған, қийин - қистаққа учриған, сүргүн қилинған вә мал - мүлки мусадирә қилинғанларниң омуми сани тәхминән 100 миңдин ашиду.

Гоминдаң һөкүмити шиң шисәйни 1944 - йили 9 - айда орманчилиқ министири қилип нәнҗиңға йөткәп кәткәндин кейин, униң орниға гоминдаң партийиси ичидики учиға чиққан шовинист вә чоң хитайчи ву җуңшинни өлкә рәиси қилип тәйинлигән иди. Илгири " гоминдаң чегра район комитети " ниң рәиси болған ву җиңшин, хитай территорийиси ичидики пүтүн милләтләрниң кәлгүсидә ирқ, диний етиқад вә мәдәнийәт җәһәттә өзиниң алаһидиликини йоқитип, бүйүк хитай миллитигә қошулуп кетишкә мәһкум икәнликини, аз санлиқ милләт районлиридики хитай көчмәнлириниң санини көпәйтишкә җиддий әһмийәт бериш керәкликини тәшәббус қилатти.

Әйни чағда нәнҗиңдә туруватқан вә тарихта " 3 әпәнди " дәп аталған мәсуд сабири байқузи, муһәммәтимин буғра вә әйса йүсүп алиптекинләр вуң җуңшинниң бу характерини яхши билгини үчүн, җяң җешиға мураҗиәтнамә йезип, ву җуңшинниң өлкә рәиси болушиға қарши чиққан, әмма җяң җеши уларниң етиразиға қулақ салмиған иди. Шиң шисәй нәнҗингә йолға чиқиштин бурун йәнә мәхпий сақчи тәшкилатиға буйруқ чүшүрүп, ву җуңшин келиштин бурун түрмиләрдә йетиватқан 500 әтрапидики уйғур сияси тутқунни өлтүрүшни тапшурған иди, сақчи тәшкилатиниң башлиқи ли йичең униң буйруқини биҗа кәлтүрди.

Ву җуңшин вәзипигә олтурғандин кейин, уйғурларниң шунчә күчлүк тәлипигә қаримастин, сақчи башлиқи ли йичеңни җазалимай муһапизәт қилди, сиясий җинайәтчиләргә омумий кәчүрүм елан қилип, 500 - 600 сиясий мәһбусни қоюп бәргән болсиму, әмма буларниң һәммиси хитай сиясий җинайәтчиләр болуп, уйғур мәһбуслар йәнила түрмидә қеливәрди. Ву җуңшин, йәрлик хәлқниң күчлүк наразилиқини қозғаватқан мәхпий сақчи вә түрмә түзүмини бикар қилиш уяқта турсун, әксичә техиму күчәйтти.

Шиң шисәй мәзгилидә шәрқий түркистандики хитай әскәрлириниң сани 20 миң әтрапида иди, ву җуңшин өлкә рәиси болғандин кейин, ички өлкиләрдин җиддий әскәр йөткәп, қисқа вақит ичидә әскәрләрниң санини 100 миңға йәткүзди вә бу әскәрләрниң тәминати үчүн йәрлик хәлққә қошумчә алваң - силиқ йүкләнди. Йәнә қазақ чарвичиларға әскәрләр үчүн 20 миң ат бериш селиқи тапшурулған.

Аз санлиқ милләт районлириға хитай көчмини йөткәш сияситиниң башламчиси болған ву җуңшин, ички өлкиләрдә қәһәтчиликкә учриған районлардин 10 миң көчмәнни йөткәп келип, уларни шималий районлардики қазақ чарвичилардин тартивелинған йәрләргә орунлаштурған вә уларни алаһидә имтиязлардин бәһриман қилған. Йәнә келип ву җуңшин шәрқий түркистанниң малийә түзүмини вә пулини бикар қилип, мәркизи һөкүмәтниң пахал пулини көчүрүп келип базарға салған, нәтиҗидә шәрқий түркистанда тарихта көрүлүп бақмиған дәриҗидә иқтисади бөһран вә қәһәтчилик пәйда болған. Шуңа йәрлик хәлқ арисида, " бир шиң шисәй кәтти, әмма икки шиң шисәй кәлди " дегән сөз пәйда болған.

Қисқиси, 1933 - йилидики тунҗи җумһурийәт билән, 1944 - йилидики иккинчи җумһурийәтләрниң қурулушиға сәвәбчи болған амиллар асаси җәһәттин охшаш болуп, түп йилтизи зулум, бесим вә талан - тараҗ иди.

Чәтәлләрдики уйғур сияси паалийәтчилири, коммунист хитай һакимийитиниң һазир уйғурларға қарита йүргүзүватқан зулум вә бесим сияситиниңму 30 - вә 40 - йиллардики хитай диктаторлириниң уйғурларға қаратқан сияситидин һечбир пәрқиниң йоқлуқини, әксичә һазирқи хитай һакимийитиниң илгирики мустәмликичи күчләрдинму ешип чүшкәнликини тәкитләп кәлмәктә.    


Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.