Suning béshi lay

Bu bowayning shikayet qiliwatqini xitay hökümiti emes, belki xitay hökümitining buyruqini ijra qiliwatqan yéza - kent kadirliri idi. Yuqiriqidek qarash sherqiy türkistandiki Uyghurlar arisida xélila omumlashqan bolup, ular, " merkezning siyasiti yaxshi, ishni buzuwatqanlar töwendikiler, yuqiridin, shepkisini élip kel, dése, töwendikiler béshini késip kélidu " dep qaraydu.

Sadda we aqköngül déhqanlirimizning bundaq dep qarishimu normal, xuddi rézhissor sehnige yaki ékran'gha chiqmighinidek, perdining arqisida turup siyaset belgiligüchiler héch bir zaman xelqning közige körünmeydu, ularning közige körünidighini emeliyette siyasetni ijra qilghuchilar, shunga qosaq köpükini shulardin chiqirishqa tirishidu.

Mesilen, sherqiy türkistanda bir déhqan yaki addi bir kishi özige heqsizliq qilghan birer emeldar bilen zakonliship qalsa, " üstüngdin jungyanggha erz qilimen " dep popoza qilidu, hetta eriznamisini kötürüp béyjinggha shikayetke baridighanlarmu az emes, emma hazirgha qeder héch kim merkezge bérip dawa qazinip baqqan emes, hemmisi iqtisadi jehettin weyranchiliqqa uchrap, til - haqaret ishitip qaytip kélishke mejbur bolmaqta. Emeliyette bolsa asasi qatlam yéza kadirliri turmaq, hetta nahiye, wilayet we aptonom rayonning birinchi qol emeldarliriningmu merkezning siyasitini eynen ijra qilmasliqqa heddi emes.

Xitay hakimiyitining nöwette sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan pütün siyasetlirining hemmisi xitay kommunistik partiyisi merkizi komitéti teripidin tüzüp chiqip békitilgen bolup, yerlik hökümetlerning siyaset belgilesh hoquqi yoq. Xitayning sanliq melumatlirida körsitilishiche, hazir sherqiy türkistanda az sanliq millettin bolghan 100 minggha yéqin yéza - kent kadiri bolup, bularning mutleq köp qismi Uyghurlardin ibaret.

Gerche xitay hökümiti bularni özlirining asasi qatlamlardiki köz - quliqi dep qarisimu, emma ularning ichide öz millitining we yurtdashlirining xushalliqi we qayghusigha ortaq boluwatqanlarning sanimu az emes, chünki ularning tégimu déhqan, shunga, xitay hakimiyitining Uyghurlargha qarita yürgüzüp kéliwatqan zulum we bésim siyasitining mes'uliyitining hemmisini bu bicharilerning gedinige artip qoyush, ulargha qilin'ghan heqsizliqtin ibaret.

Addi misalini élip éytsaq, 1949 - yili xitay xelq azadliq armiyisini yerlik ambal - begler chillap kelgini yoq, uning sherqiy türkistanni ishghal qilishi, merkizi hökümetning emri we buyruqi bilen bolghan idi. 50 - Yillardin 70 - yillargha qeder sherqiy türkistan xelqighe pütmes - tügimes balayi apetlerni élip kelgen, " yer islahati ", " ongchilargha qarshi turush herikiti ", " solchilargha qarshi turush herikiti ", " medeniyet zor inqilabi "... Dégendek siyasi heriketlerning hemmisi yerlik hökümetler teripidin emes, belki merkizi hökümet teripidin biwaste bashlitilghan idi. 1964 - Yilidin buyash sherqiy türkistanning birdin - bir atom sinaq qilish bazisi qilip bikitilishimu, yene merkezning biwaste buyruqi bilen bolghan, hazir Uyghur xelqi teripidin, " qanxor qoshun " dep atalghan we Uyghur déhqanlirining tüp menpe'etige biwaste xewp yetküzüwatqan bingtüenmu yene 1954 - yili merkezning buyruqi bilen qurulghan idi.

Nöwette sherqiy türkistandiki Uyghurlarning hökümetke we emeldarlargha bolghan naraziliqlirini yighinchaqlap kelsek, töwendiki nuqtilargha merkezlishidu: mesilen, xitay köchmenlirining sanining köpiyip kétishi we bu sewebtin yerlikler arisida otturigha chiqqan térilghu yer kemchil bolush, ishsizliq nisbiti yuqiri bolush ehwali, iqtisadi jehettiki adaletsizlik, diniy bésim, milliy ma'aripning xitaylashturulushi, qanunsiz tutqun qilish we qiynash, pilanliq tughut, Uyghur qizlirini ichki ölkilerge yötkesh, bingtüenning zorawanliqliri, tebi'iy bayliqlarning talan - taraj qilinishi, tereqqiyat we iqtisadi kirim jehette sheherler bilen yézilar, xitaylar bilen yerlikler otturisidiki perqning zoriyip kétishi, Uyghurlarning erkin pikir qilish we sayahet qilish hoquqlirining zor cheklimige uchrishi, milliy medeniyet we örp - adetlerning xitaylar teripidin depsende qilinishi... Qatarliqlar.

Qéni éytip béqing, Uyghurlar ichide qattiq naraziliq peyda qiliwatqan yuqiriqi siyasetlerning qaysi biri merkizi hökümet teripidin békitilmidi ? Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini cheklesh we Uyghurlarning milliy naraziliq heriketlirini qattiq basturushni yétekchi idiye qilghan héliqi meshhur " 7 - nomurluq mexpiy höjjet " mu yene 1996 - yili xitay merkizi hökümiti teripidin tüzüp chiqilghan, xitay köchmini yötkesh, yerliklerni xitaylashturush we tebi'iy bayliqlarni talan - taraj qilish qedimini tézlitishni meqset qilghan atalmish " chong gherbiy shimalni échish pilani " mu yene 1999 - yili xitay merkizi hökümiti teripidin biwaste tüzüp chiqilghan idi. Qisqisi, sherqiy türkistan xelqining naraziliqini qozghawatqan we bu sewebtin milliy toqunush we isyanlarning köpiyip kétishige sewebchi boluwatqan siyaset we heriketlerning hemmisining pilanlighuchisi del xitay merkizi hökümitining özi bolup, su béshidin lay idi.

Shunga, shikayet qilishqa yaki hésab sorashqa toghra kelse, yéza - kent kadirlirining yaqisigha emes, merkezdikilerning yaqisigha ésilish lazim ! uning üstige xitay hakimiyitining ghelite bir xuyi bar, u bolsimu, sherqiy türkistanda qaysi emeldar yerliklerning köprek nepritige uchrisa yaki yerlikler teripidin düshmen dep qaralsa, shuni bekrek etiwarlap ishlitip, mensep - mertiwisini östüridu. Chünki merkezning siyasiti yerlikler bilen düshmenlishish asasigha qurulghini üchün, buni, emeldarlarni bahalashning ölchimi qilidu.

Mesilen, " aptonom rayonluq partkom " ning hazirqi sékrétari wang lichüen buninggha obdan misal bolalaydu. Wang lichüen 1995 - yili 12 - ayning 37 - küni xitay kommunistik partiyisi merkizi komitéti teripidin " shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkom " ning sékrétari qilip teyinlen'gen idi. Shundin buyanqi weziyetke qarap baqayli, bu mezgil sherqiy türkistanda milliy isyan we naraziliq heriketliri eng kücheygen, milliy ixtilap we toqunushlar taza ewjige chiqqan bir mezgil boldi, wang léchüenmu Uyghur xelqining qattiq nepritige uchrapla qalmastin, hetta xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliriningmu köp qétim eyiblishige uchridi, merkizi hökümetnimu Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi jehette dunya jama'etchilikining aldida osal ehwalgha chüshürüp qoydi.

Emma qiziq yéri shuki, sherqiy türkistan rayoni qalaymiqanlashqanséri, Uyghurlarning nepriti ashqanséri wang léchüenning mensipimu shunche ösüp barmaqta.

Mesilen, xitay kommunistik partiyisining 16 - qurultiyida wang lichüen partiye merkizi komitét siyasi byurosining ezaliqigha östürüldi, chünki u merkizi hökümetning neziride, merkezning siyasetlirini janpidaliq bilen orunlighan, xitay dölitining we millitining menpe'etini hemmidin ela bilidighan, atalmish " milliy bölgünchi " lerge bayriqi roshen halda qarshi turghan yaxshi yoldash idi.