Elixan töre saghuniyning "türkistan qayghusi" namliq esiri (7)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

"Türkistan qayghusi" ning muqawisi

Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy türkistan qayghusi namliq kitabining ikkinchi babida özining qeshqerdin qaytip kelgendin kéyinki tesiratliri heqqide toxtilidu. Qoyuq pelsepiwi pikirler bilen tolghan mezkur babta sabiq re'is jumhur elixan töre türkiy xelqlerning ana makani bolghan bu bipayan türkistanda néme üchün musteqil dölet shekillinelmidi? dégen nuqta üstide pikir yürgüzidu.

Milliy héssiyatliridin ayrilghan millet munqerzlik héngigha chüshüp halak bolidu

Elixan törining qarishiche, türkistanda bir musteqil döletning peyda bolalmasliqidiki sewebler türlük bolup, kéyinki waqitlarda türkistan, bolupmu türkistanning bir qisimi bolghan özbékistan char rusiye teripidin ,uningdin kéyin bolsa sowét rusiyisi teripidin igilinip, musteqilsiz yashidi, bularning hemmiside minglighan özini türkistanliq we özbék dep atighan ademler ruslar üchün xizmet qilip, ularning öz millitini qul qilishigha maslashti we yardemleshti.

Elixan töre saghuniy sowét ittipaqining kontrolluqi astidiki özbékistan dep atalghan bu tupraq we öz milliti bolghan özbékler heqqide mundaq deydu:

Hayatliq alimide eng ulugh we aliy derijilik yaritilghan nerse shübhisizki shu insandur. Shuning üchün insan hoquqlirini eng yuqiri derijide saqlash heqiqiy medeniyetning ayrilmas bir qismidur.

"Biz bolsaq, heqiqette bolshéwikler hökümiti qurulghandin bashlap, yalghuz milliy , dini weteniy heqlirimizla emes belki, insaniy hoquqlirimizdinmu pütünley ayrilghan axirqi erksiz haywanlar qatarida ishleshke mejbur bolduq. Bir milletning öz hoquqliri pütünley öz qoligha tapshurulmighach, özbékistan nami qeghez üstige yézilishi bilen yaki bashqilarning yükini kötergen, harwisini tartqan ishek-atlardek bir munche özbék namidiki wijdansiz, quruq heykellerni öz meqsetlirini yolgha keltürüsh üchün orunduq üstige olturghuzup qoyush bilen u millet qandaqmu özini azadliqqa chiqtuq déyeleydu? belki bundaq milletler ene shundaq xiyanet perdiliri astida pütün héssiyatliridin ayrilghan halda yem bolup, yütülüp, axiri munqerzlik héngigha yiqilip halak bolushi shübhisizdur".

Chongqur pelsepiwi we diniy pikirlerni birleshtürüshning ülgisi hésablan'ghan elixan töre saghuniyning qarishiche, bir millet milliy tuyghusidin we imanidin ayrilghanda yaki bu qimmetlik tuyghular ajizlighanda ene shundaq paji'elerge giriptar bolidu. Elixan töre milliy tuyghuning milliy mewjudiyettiki roli heqqide toxtilip mundaq deydu:

"Lékin ötken ulugh peylasoplarning éytishlirigha qarighanda tarixiy tejribilerning körsitishiche, her qandaq bir millet öz milliy dölitidin ayrilip, uning hökümiti yoqilidiken, hökümet igisi bolghan kelgindilerning köpiyishi hésabigha ularning nesilliri yilsayin azlap, eng axirida pütünley yütülüp kétilishi emeliyette körülgendur. Öz hakimiyitidin ayrildi démek- zawalliqqa yüzlendi démektur. Shu sewebtin dunyadiki angliq, medeniy milletler öz hakimiyitini saqlap qélish üchün nechche milyonlap qurban bérishke teyyardur. Halbuki, her bir milletke iman-islamni saqlash qur'an hökümi boyiche qanchilik perz bolsa, shuninggha oxshash özligini we öz millitini saqlashmu shunchilik perzdur. Chünki peyghembirimiz sallallahu wessalam qaysi bir kishi öz atisini tashlap, bashqa birawning balisimen dése yaki bir millet tili, dini, örp-adetliri bashqiche ikkinchi bir milletke yütülüp ketse, mana shundaq ishqa naraziliq bildürüp, ulargha lenet oqughan idi. Milliy héssiyatini yoqutup, öz millitidin ayrilish qur'an hökümi boyiche haramdur."

Elixan töre dinsizlikke qarshi küresh qilghan idi

Tarixiy tejribilerning körsitishiche, her qandaq bir millet öz milliy dölitidin ayrilip, uning hökümiti yoqilidiken, hökümet igisi bolghan kelgindilerning köpiyishi hésabigha ularning nesilliri yilsayin azlap, eng axirida pütünley yütülüp kétilishi emeliyette körülgendur. Öz hakimiyitidin ayrildi démek- zawalliqqa yüzlendi démektur. Shu sewebtin dunyadiki angliq, medeniy milletler öz hakimiyitini saqlap qélish üchün nechche milyonlap qurban bérishke teyyardur.

Elixan töre özining qeshqerdin qaytqandin kéyinki künlirining tepsilati heqqide mundaq yazidu:

"Yene öz sözimizge kéleyluq, qeshqer sepiridin qaytip kelginimdin kéyin, merhum atimiz shakirxan töre xojining nesihetliri boyiche yazda déhqanchiliq qilip, qishta tungganlar arisida diniy xizmetler bilen ömür ötküzdüm".

Elixan törining bayan qilishiche, 1921-yili lénin rehberlikidiki sowét rusiyisi ottura asiya xelqlirige bir qatar diniy erkinlik siyasetlirini élan qilidu. Shu yili léninning nami bilen yézilghan ottura asiya xelqlirining diniy étiqad erkinlikige yol qoyidighanliqi heqqidiki sho'ar élan qilin'ghanda u, pursettin paydilinip, toqmaq qatarliq jaylardiki chong meschitlerde imamliq qilish jeryanda dinsizlikke qarshi teshwiqatlarni élip baridu. Netijide, 1922-yili hökümet teripidin qolgha élinip, bishkek shehiridiki türmige tashlinidu. U, bu jeryanda lénin rehberlikidiki kommunistlar teripidin éytilghan sözlerning hemmisining yalghanliqini heqiqi tonup yétidu. Elixan töre bir ay türmide yatqandin kéyin boshutulup, öz yurti toqmaqqa qaytidu hemde taki 1930-yillarghiche shu jayda yashaydu.

Elixan törining neziridiki insan hoquqi chüshenchiliri

Elixan töre saghuniyning öz esirini yézishta qollan'ghan özgiche bir uslubi shuki, u her qandaq weqeni we mu'eyyen dewr-shara'itni addiyla teswirlep ötmestin belki, eshu weqe we shara'itning kélip chiqish sewebliri hemde uning ijtima'iy hayatqa körsitishi mumkin bolghan tesirliri hem bashqa bir qatar mesililerning tüp asasi heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyushqa tirishidu. Shunga u eyni waqittiki medeniyet , din we siyasiy chüshenchiler heqqidimu analiz yürgüzidu. Elixan töre insan hoquqi heqqide pikir yürgüzüp uninggha mundaq tebir béridu:

"Hayatliq alimide eng ulugh we aliy derijilik yaritilghan nerse shübhisizki shu insandur. Shuning üchün insan hoquqlirini eng yuqiri derijide saqlash heqiqiy medeniyetning ayrilmas bir qismidur". ..."Melumki, dunyada yashighan her bir kishining eng qimmetlik we qizghinip saqlaydighan besh nersisi bolidu. Birinchi- jéni, kéyinkiliri bolsa, dini, mal-mülki, a'ilisi we ana wetinidur. Mana bu besh nersini saqlash üchün angliq insanlar qandaq küresh qilidu? dunyaning her bir yéride tökülgen we tökülüwatqan insan qanliri köz aldimizda körünüp turidu. Bu paji'elerning birdin-bir sewebi shu yuqirida éytilghan nersidin bashqa emestur. (Ümidwar)