Уйғур елида әйдизниң алдини елиштики әң муһим мәсилә немә?


2006.06.27
aids.jpg
Бейҗиңдики йәр асти пойиз истансисидики әйдиз һәққидики тәшвиқат тахтиси. 1-Декабир. AFP

Уйғур елида тунҗи әйдиз вируси (HIV)билән юқумланғучи 1996 - йили байқалғандин башлап һазирға қәдәр он йилға йәтмигән вақит ичидә уйғур ели әйдиз әң тиз тарқиливатқан җайға айланди. 2006 - Йилидики әйдиз тәкшүрүш нәтиҗисидин уйғур елида һазирға қәдәр байқалған юқумланғучиларниң саниниң 14 миңдин ашқанлиқи ашкариланди бу юқумланғучилириниң 88%ти уйғурлар. Уйғур елида әйдиз билән юқумланғучиларниң әмили санниң 60миңдин ашидиғанлиқи мөлчәрләнмәктә. Хитайдики әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң 10%ни и уйғурлар игиләйду. Уларниң арисида зәһәрлик чекимлик билән шуғулланғучилар 85% кә йеқин.

Уйғур елидә әйдизниң тарқилиш даириси кәң

Бу санлиқ мәлуматлардин көрүвелишқа болидуки әйдиз уйғурларға тәһдит елип кәлмәктә. Нөвәттә әйдиз вируси уйғур елиниң булуң пушқақлириғичә ямраватқан болуп статистикилиқ мәлуматлардин мәлумки һазир уйғур елиниң 5 област шәһәр һәмдә 69 наһийисидә әйдиз байқалған. Болупму һәтта йезилардиму әйдизниң байқилиши уйғур елиниң әйдизниң қоршавида қалғанлиқидин дерәк бәрмәктә.

Әйдиз тиз тарқиливатқан башқа җайларға селиштурғанда уйғур елиниң әһвали бир қәдәр алаһидә болуп, әйдизләрниң көпүкчиси зәһәрлик чекимлик билән мунасивәтлик һәмдә асасән 20 яштин 40 яшқичә болған яшлардур.

Уйғур елидә әйдизниң тарқилиш сүрити кишини чөчитиду

Уйғур елидә әйдиз тарқилишиниң сүрити хәлқарада әйдиз тәтқиқат қилғучи мутәхәссисләрниң чөчүтмәктә. Америка пайтәхти вашингтондики әйдиз тәтқиқат мәркизи учур бөлүминиң мәсули арвантос әпәнди зияритимизни қобул қилип уйғур елиниң әйдиз вәзийити кәм учрайдиған алаһидә җидди әһвал дәп көрсәтти.

Арвантос әпәнди хитайниң омумий әйдиз вәзийитиниң еғирлиқини һәмдә буниңға хитай һөкүмитиниң вақтида һәм тоғра тәдбир қолланмиғанлиқиниң асаслиқ сәвәб боливатқанлиқини оттурға қойди.

Арвантос әпәнди мундақ дәйду: "мән уйғур елиниң һәқиқи әһвалини билмәймән әмма мәлум болған әйдиз һәққидики санлиқ мәлуматларни елип ейтқанда гәрчә уйғурларда әйдизниң тарқилиш тарихини африқиға охшаш дуняда әйдиз әң еғир җайларға селиштуралмисақму, әмма әйдизниң тарқилиш сүрити йигирмә милйон әтрапидики хәлққә нисбәтән бу аҗайип юқири нисбәт. Дуняда әйдиз тарқилишиниң тезлик әһвали билән селиштурғандиму бу кишини чөчитидиған санлардур".

Әң һалқилиқ мәсилә хәлқниң бу һәқтә қоғдиниш еңиниң төвән болуватқанлиқи

Арвантос әпәнди "уйғур елидә әйдизниң тарқилишида әң әҗәллик мәсилә немә ?" дегән соалимизға аҗваб берип мундақ дәйду:

"Мениңчә уйғур районида әйдизни зәһәрлик чекимликтин айрип қариғили болмайду, лекин нөвәттә уйғур вәзийитидин ейтқанда әйдизниң алдини елишта учраватқан әң һалқилиқ мәсилә хәлқниң бу һәқтә қоғдиниш еңиниң төвән болуватқанлиқи. Йәни әйдизниң алдини елиш саватлиридин хәвәрсизликидур".

Арвантос әпәнди "уйғур елиниң мушундақ алаһидә бир вәзийитигә нисбәтән әйдизниң алдини елишта әң муһим йол немә ?" дегән соалимизға мундақ җаваб бәрди:

"Хәлқарада әйдизниң тарқилишиниң алдини елишта омумйүзлүк қоллиниватқан усул зәһәрлик чекимлик чәккүчиләрниң охшаш йиңнини ишлитишидин сақлиниш, бихәтәр болмиған җинсий алақиниң алдини елиш дегәнләр әмма уйғур елида техи бу хил усулларни қоллиништин бурунқи әң асасий басқуч йәни тәшвиқат әйдиз һәққидә хәлқни саватқа игә қилиш тамамланмиған бир вәзийәттә әлвәттә бу җайдики әң җидди шундақла муһим васитә әң авал әйдизгә қарши тәшвиқатни күчәйтиш"

Булар әйдиз мутәхәссисләрниң көз қарашлар әмәс. Уйғурларму нөвәттә әйдиз тәшвиқат күчиниң аҗиз икәнликини инкас қилмақта шундақла бу мәсилигә көңүл боливатқан уйғурлар уйғурларда әйдизниң йәниму әвҗ елишини тосаш үчүн тәшвиқатни телевизор радиоларда кәң даиридә тәшвиқ қилиш билән тәң җамаәт хәвәпсизлик тармақлири, һөкүмәт зәһәрлик чекимлик әткәстичилиригә зәрбә беришни күчәйтиш керәк. Ишсизлиқ мәсилисини һәл қилиши керәк. Әң муһими уйғурларниң тәбий әхлақ мәктипи болған динний етиқадиға тосқунлуқ қилмаслиқ керәк. Дегәндәк көз қарашлирини оттурға қоймақта. (Гүлчеһрә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.