Хитай вә уйғур елидики муһит булғиниши еғирлашмақта

• Мухбиримиз меһрибанниң бу һәқтики программиси
• Download story audio

Хитай дөләт муһитни асраш идарисиниң башлиқи чен биңниң мәлум қилишичә: хитай һөкүмити 2006 - йили башлинидиған 5 йиллиқ пиланида, булғанған муһит мәсилисини бир тәрәп қилиш үчүн, 157 милярд америка доллири мәбләғ селиш қарарини чиқарған. Хитай һөкүмитиниң бу қетим муһит үчүн салмақчи болған мәблиғи дөләт ишләпчиқириш омуми қиммитиниң 1. 5٪ Ни игилигән болуп, илгирики 5 йиллиқ пиланға селиштурғанда, бир һәссә көпәйгән.

Хитай дөләт муһитни асраш баш идарисиниң башлиқи чен биң хитайниң бу қетимқи муһит үчүн салмақчи боливатқан мәблиғиниң илгирикидин көп болидиғанлиқини мәлум қилиш билән бир вақитта, илгири хитайниң муһит үчүн аҗратқан мәблиғиниң 30٪ иниң һөкүмәт тәрипидин берилмигәнликини ашкарилиди. У сөзидә йәнә " хитайниң муһит булғиниш мәсилиси үчүн аҗритилидиған мәблиғи аз дигәндә дөләт ишләпчиқириш омуми қиммитиниң 3٪ ни игилигәндә, андин униң үнүмини көргили болиду"дәп билдүргән.

Хитайда муһитниң булғиниш әһвали күнсери еғирлашмақта

Америка авазирадиосиниң хәвәрләр тор бетидә берилгән мунасивәтлик мәлуматларда ейтилишичә: хитай һөкүмити бундин кейинки 5 йил ичидә муһит булғиниш мәсилисини бир тәрәп қилишта, зиянлиқ әхләтләрни тазилаш, шәһәрдики керәксиз су вә турмуш әхләтлирини бир тәрәп қилиш вә шундақла көмүр күли қатарлиқларни йоқ қилиш дигәндәкләрни асас қилидикән.

29 - Март күни үрүмчи тәңритағ тор бетидә " җуңгуода муһитниң булғиниши еғир болмақта" дигән тимида мәлумат берилгән болуп, мәзкур мәлуматта хитайниң санаәтлишиш вә шәһәр, базарлишишниң тез болиши сәвәбидин, муһит вә икологийә җәһәттә зор бәдәл төлигәнлики көрситилгән. Мәзкур мәлуматта йәнә: хитайда матурлуқ қатнаш вастилириниң тез көпийиши вә көмүрниң көп миқтарда көйдүрилиши сәвәбидин, бейҗин қатарлиқ чоң шәһәрләрниң һавасиниң булғиниши техиму еғирлашқан, көп миқтардики кислаталиқ ямғур йәргә сиңип, йәр вә йәр асти сүйини булғиған, болупму хитайниң җәнубий вә шәрқий районлиридики иқтисадий тәрәққи қилған җайларда, шәһәрләрниң муһит булғиниши көринәрлик еғирлашқан.

Адәмни ечиндуридиғини хитай һөкүмити әйни чағда мәзкур районда елип барған атом синиқини наһайити йошурун һаләттә елип барғачқа, ташқи дуня буниңдин толуқ хәвәрдар болалмиған, һәтта түрлүк ғәйри кесәлликләргә гириптар болуп қалған йәрлик хәлқму нимә үчүн өзлириниң бундақ ғәйри яман кесәлликләргә гириптар болуп қилишини тонуп йетәлмигән.

Тәңритағ тор бетидә берилгән хәвәрдә йәнә мундақ санлиқ мәмуматлар ашкариланған: өткән йили хитайда 21 милйон тонна гуңгурт оксиди қоюп берилгән, бу 2002 - йилидикидин 12٪ ешип кәткән. Һазир хитайда кислаталиқ ямғурниң булғишиға учриған шәһәрләр 260 қа йеқин болуп, һәр йили һава булғиништин келип чиққан иқтисадий зиян 10 милярд явроға йәткән. Мәзкур мәмуматта йәнә хитайдики һәрқайси районларниң көмүргә болған иһтияҗиниң күнсери юқири боливатқанлиқи, иссиқлиқ ениргийиси завутлириниң көпләп қуруливатқанлиқи, химийивий оғутниң һәдидин артуқ ишлитилидиғанлиқи вә аптомобилларниң үзлүксиз көпийиватқанлиқи қатарлиқлар ашкариланған.

Уйғур елидики шәһәрләрму еғир дәриҗидә булғанмақта.

Биз уйғур елидики муһитни асраш идарисиға телефон қилип, һәқиқи әһвални игилимәкчи болдуқ. Телефонни алған мәзкур идарә хадими "бизниң идаримиз мәзкур районниң муһитини яхшилаш үчүн изчил һалда нурғун тиришчанлиқларни көрситип кәлмәктә. Биз бу һәқтә нурғун хизмәт көрсәттуқ. Мәсилән бундин илгири өрүмчиниң муһити һазирқиға селиштурғанда техиму начар иди. Һазир болса асман көкүрүп, кишиләр қиш күнлириму күн нурини көрәләйдиған болди" дәп махтанди.

Лекин, радиомизниң һәқсиз линийисигә келиватқан телефонлардин мәлум болушичә, йеқинқи йиллардин буян үрүмчи шәһиридики аптомобилларниң тез сүрәттә көпийиши шундақла завутларниң арқа -арқидин көпләп селиниши мәзкур шәһириниң булғиниш дәриҗисини илгирикидин техиму бәк еғирлашштурған. Булупму йеқинқи бир нәччә йилдин буян һаваниң зор дәриҗидә болғиниши түпәйлидин, кишиләрниң кесәлгә гириптар болуш ниспитиму илгирикидин өрләп кәткән.

Радиомизниң зияритини қобул қилған вашингтондики хитай учур мәркизиниң мәсули чин күйде әпәнди уйғур елиниң муһит мәсилиси һәққидә тохтулуп, хитай һөкүмити узун йил атом синиқи елип барған лупнорни мисалға елип мундақ диди:

" Шинҗаңдики муһит мәсилисигә кәлсәк, мәнчә әң еғир мәсилә хитай һөкүмитиниң лопнорда узун муддәт елип барған атом синиқи болуп һесаблиниду. Хитай һөкүмити атом синиқини мәзкур районниң һава бошлуқида елип барғачқа, униң муһитқа елип кәлгән зийини тәсәввур қилғусиз еғир дәриҗидә болуп, йәрлик хәлқ түрлүк яман кесәлликләргә гириптар болған. Адәмни ечиндуридиғини хитай һөкүмити әйни чағда мәзкур районда елип барған атом синиқини наһайити йошурун һаләттә елип барғачқа, ташқи дуня буниңдин толуқ хәвәрдар болалмиған, һәтта түрлүк ғәйри кесәлликләргә гириптар болуп қалған йәрлик хәлқму нимә үчүн өзлириниң бундақ ғәйри яман кесәлликләргә гириптар болуп қилишини тонуп йетәлмигән. Пәқәт йеқинқи йиллардин буян, дуня бу һәқтә аз- тола мәлуматларға егә болмақта. Шуңа мән хитай һөкүмитиниң лопнорда елип барған атом синиқиниң тәсири мәзкур районниң муһитиға узун муддәт зор тәсир йәткүзиду дәп қараймән"

Хитайдики муһит булғиниш мәсилиси дуня муһитиға зор тәсир йәткүзмәктә

Америкидики бир қисим муһит мәсилиси мутәхәссислири, " хитай һөкүмити муһит булғиниш мәсилисини бир тәрәп қилишта, пәқәт пулғила таянмай, бәлки өзиниң муһит мәсилиси һәққидә түзгән чарә - тәдбирлириниң үнүмлүк болушини ойлиши керәк " дәп көрсәтмәктә.

Вашингтондики йәршарилаштуруш сиясәтлирини тәтқиқ қилиш оргининиң мәсули йеқинда хитай һөкүмитини "пәқәт иқтисадниң тәрәққи қилишиғила көңүл бөлүп, муһитни асраш мәсилисигә сәл қарап кәлмәктә" дәп әйибләп, " хитайда муһит булғиниш мәсилиси интайин еғир, һазир дуня бойичә еғир дәриҗидә булғанған шәһәрләрдин 10 ни бар, буларниң йеримидин көпи хитайда болуп, улар дуня муһитиға зор тәсир йәткүзмәктә" дәп көрсәтти. (Меһрибан)