Лопнур көлиниң сири


2005.03.30

Лопнур көлиниң қуруп кетиши уйғур елидики он чоң сирниң бири атилип кәлмәктә. Чүнки униң қандақ болуп туюқсиз ғайип болғанлиқи мәтбуатларда һазирғичә бир сир сүпитидә баян қилиниду.

Тәклимакандики мөҗизә

Уйғур елиниң җуғрапийилик хатирилиригә қариғанда, тарим ойманлиқиниң шәрқий шималиға җайлашқан лопнур көли, бипаян тәклимакан қумлиқида мөҗизә сүпәт, янтақлар билән мудапиәлинип туридиған, худди һаят қутқазғучидәк рол ойнап кәлгән. У йәнә нәччә миң йиллардин бери тәклимакандин өткән йипәк йоли карванлириниң уссузлуқини қандуридиған арамгаһи болған. Нәччә миң йиллиқ тарихи хатириләрдә, уйғурларниң бу көлдин мәнпәәтлинип яшап кәлгән изналири бар. Һәтта йеқинқи дәвирләрдиму көл қуруп кетиштин авал, бу көлдә салчилар адәм бойи белиқларни туталайдикәнтуқ. Бу көл тарим дәряси һәмдә көнчи дәрялирини өзиниң мәнбәси қилған.

1958 - Йилида өлчәнгәндә, лопнур көлиниң омуми су записиниң 860 милйон көп метир, су йүзиниң 5700 кувадират километир келидиғанлиқи мөлчәрләнгән. Тарихта көлниң әң кеңәйгән вақтида су йүзи 12000 кувадират километирғиму йәткән чағлири болған. Лопнур, көлиминиң кәңлики биләнму ички деңиз дәп нам алған. Әҗәплинәрлики, бу һәйвәтлик көл 1961 - йилиға кәлгәндә үч йил ичидила ғайип болған.

Амеркиниң 1972 - йили сүний һәмраһ арқилиқ алған сүритидин лопнур көлиниң пүтүнләй қуруп кәткәнлики ениқ мәлум болған.

Лопнур көлиниң қуруп кетишидә биңтуәнниң роли

Лопнур көли қуруп кәткәндин кейин, мутәхәссисләрниң көпинчиси, көлниң қурушиға бу җайда елип берилған кәң көләмлик боз йәр ечиш ишлириниң сәвәб болғанлиқини бир қәдәр илмий тәтқиқат сүпитидә яқлап кәлгән иди. Әмма, хитай һөкүмити бу көлниң қуруп кетишини туюқсиз болди дегәндәк хәвәрләр билән сирлиқлаштуруп кәлди. Нөвәттә хитай мәтбуатлирида тилға елинмиғили хели йиллар болған лопнур көли һәққидики йеңи баянлар көрүлмәктә.

Өткән һәптә шинхуа тор бетидә буниңға даир берилгән бир ахбаратта, " лопнур көлиниң қуруп кетиши тәбиий һадисә, униң қуруп кетишигә пүтүнләй боз йәр ечиш сәвәб болған әмәс, бу көл әслидинла тәбиий қурушқа башлиған, боз йәр ечиш пәқәт униң қуруп кетишини илгири сүргән болиши мумкин, чүнки у чағда лопнур әтрапида ечилған боз йәр унчә көп әмәс иди" дегән наһайити мүҗимәл бир мәлумат берилди.

Әмәлийәттә, нәччә миң йиллардин бери һич өзгәрмәй турған шунчә чоң бир көлниң үч йил ичидә қуруп кетиши һәммә адәмни һәйран қалдуриду, уни тәбиий қуруп кәтти дейиш кишини қайил қилалмайду.

Көл қуруп кәткәндин кейин көл әтрапида маканлашқан уйғурлар асата - аста башқа яқларға көчүшкә мәҗбур болған. Һазир қуриған лопнурға әң йеқин йезилар, миран һәмдә лопнур йезилири, шундақла нопуси җиқрақ наһийидин чақилиқ наһийиси қалди, униңдин башқа хитай ишләпчиқириш қурулуш биңтуәниниң 32, 31, 33, 34, -35 поликлири тарим дәрясини бойлап, тәклимаканни қоршап туриду.

Лопнур ғайип болған әмәс, йоқутулған

Гәрчә кишиләр көлниң ғайип болишини бир сир сүпитидә баян қилишсиму әмма лопнур әтрапида яшап кәлгән хәлқ буни 1950 - йиллардин башлап кеңәйгән биңтуәнниң елип кәлгән балайи - апити дәп билиду.

Лопнур көли қуруп кәткәндин кейин әйни вақитта бова, момилири билән чақилиққа көчүп келишкә мәҗбур болуп шундин буян чақилиқта яшап келиватқан 40яшлардики бир уйғур аял, лопнур һәққидә момисидин аңлиған ривайәтләрни сөзләп, өзиниң 1963-йили туғулғанлиқини, шу вақитларда лопнур көлидә белиқ бар иди дәп аңлайдиғанлиқини, белиқларниң наһайити чоң икәнлики һәққидә сөзләп бәрди.

Бу аялниң билдүришичә, лопнурлуқлар көлниң қуруп кетишни биңтуәнниң келиши билән боз йәр ачимиз дәп, көлниң сүйини қалаймиқан башлиғанлиқи, һәмдә көл әтйрапидики тәбиий тосақ болған тоғрақ, юлғунлуқларни йилтизидин қомуруп вәйран қиливәткәнлики һәмдә бу йәрдә атом бомба синиқи елип бери, қум көчүш һадисилирини кәлтүрүп чиқирип, шунчә қисқа вақит ичидила бу бир тәбиий көлнниң ғайип болишини кәлтүрүп чиқарған дәйдикән.

Биз билән бу һәқтә сөһбәтләшкән уйғур аял йәрлик хәлқниң бу қияслириниң тоғрилиқини, буниңға лопнур әтрапида пәйда болған биңтуән қисимлириниң ачқан боз йәрлириниң улар қурған су амбар һәмдә дәря, өстәңлириниң испат икәнликини ейтти.

Лопнур көлиниң қуруп кәткәндин кейинки тәсирлири

Чәтәл мутәхәссислириму бу һәқтики тәтқиқатлирида, лопнур көлини тәминләп келиватқан тарим һәмдә көнчи дәрялириниң биңтуән даирилиригә тармақ еиқнлар билән еқитилип, сүйи азлиғандин кейин көлниң су мәнбәси азийип қуруп кәткәнликини илгири сүриду.

Миран кәнтидә яшап келиватқан бир яш деһқан билән параңлаштуқ, у киши гәрчә лопнур көлини өз көзи билән көрүп бақмиған болсиму, әмма мәһәллә чоңлиридин аңлишичә, әйни вақитта бу көл бәкму һәйвәтлик болуп, деңизға охшаш қирини көргили болмайдикәнтуқ. Шундақла у әтрапниң муһитини нәмләштуруп, һава тәңшигүчлүк ролиниму ойнап кәлгән. Көл қуруп кәткәндин кейин бу җайниң екологийилик муһитида наһайити чоң өзгириш болған. Шундин етибарән тәклимакан әтрапида қум- боранлиқ һава тәкрарлиниған болуп қалған :

Гәрчә бәзи мутәхәссисләр тарим дәряси һәмдә көнчи дәрялириниң ахирқи еқинлириниң тәклимаканға сиңип кетидиғанлиқиға қарап, гәрчә лопнур көли қуруп кәткән тәқдирдиму чоқум зор миқдардики йәр асти сүйи болиши мүмкин дәп қияс қилмақта. Әмма лопнур көлиниң қайта һаятлиққа еришишигә йәнила үмидсиз қаримақта. Шундақла уйғур елидики башқа дәря һәм көлләрниң нөвәттики екологийилик һалитигә қарап, лопнур көлигә охшаш туюқсиз ғайип болуш тәбиәт паҗиәлириниң қайтилинишидин әндишә туймақта. (Гүлчеһрә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.