Уйғур елидики су киризиси
2005.03.31
3 - Айниң 28 - күни америкидики мәйами университетиниң җуғрапийә вә хәлқара тәтқиқат бойичә профессори, доктор стәнли тупс әпәнди вашингтондики җон хопкинс университетида уйғур елидики су кризиси һәққидә бәргән мәхсус доклатида "уйғур елидә нопусниң күнсери ешиши вә хитай һөкүмитиниң ғәрбни ечиш һәрикити давамида һәр хил қурулушлар көпийиши түпәйлидин, мәзкур җайда су мәнбәәси һәддидин зиядә көп ишлитилгәнликтин су кризис оттуриға чиқти" дәп көрсәткән.
Доктор стәнли тупс әпәнди сөзидә йәнә "ғәрбни ечиш һәрикити интайин чоң бир қурулуш болуп һесаблиниду. Хитай һөкүмити мәзкур һәрикәтни елип беришта түрлүк қурулушларни кәң көләмдә давамлаштурди. Шуниң билән бир вақитта, хитай һөкүмити өзиниң нефитқа болған еһтияҗини қандуруш үчүн, бу җайда нефит қудуқлирини тохтимай қазди, мана буларниң һәммисигә су лазим болиду." Дәп билдүрди.
" Хитайлар 'шинҗаң' дәп атап кәлгән бу җайда яшаватқан уйғур миллити әзәлдин су мәсилисигә көңүл бөлүп кәлгән" - дәп тәкитлигән доктор стәнли тупс әпәнди, "тағ вә чөл җәзирә арилиқида маканлашқан бу йәрлик хәлқ, йеқинқи йиллардин буян су йетишмәслик мәсилисигә техиму җидди қарашқа мәҗбур болди" дәп көрсәтти.
Нопус вә мәһсулат көрсәтмиси бир - биригә мас кәлмигән.
Доктор стәнли тупс әпәнди уйғур елидики су кризиси һәққидә бәргән бу доклатида, уйғур елиниң хотән, ақсу, қәшқәр вә куча қатарлиқ бостанлиқларда нәччә миң йилдин буян адәм яшап кәлгәнликини, лекин йеқинқи йиллардин буян мәзкур җайларға хитай өлкилиридин келиватқан адәм саниниң барғансери көпийип кетиватқанлиқини көрсәтти. У йәнә мәзкур райондики қәшқәр, үрүмчи вә турпан қатарлиқ җайларниң нопус вә мәһсулат көрсәтмиси һәққидә тохтилип мундақ деди:
Қәшқәр шәһириниң нопуси 350 миң болғини билән, униң әтирапидики районларда яшаватқан кишиләр сани 3.5 Милйон әтрапида. Буниң көп сандикиси деһқанчилиқ билән шуғуллиниватқан уйғурлар болуп һесаблиниду. Лекин қәшқәрдә һәр йили яғидиған ямғур миқдари наһайити аз. 2002 - Йилида ямғур миқдари аран 78 миллиметр болған иди. Үрүмчигә кәлсәк, бу шәһәрниң нопуси 2 милйон әтрапида. Униң ишләпчиқириш мәһсулатлири асасән нефит - химийә, төмүр вә полат қатарлиқ санаәт мәһсулатлирини өз ичигә алған. Лекин үрүмчиниң ямғур миқдари һәр йили150 миллиметр болуп, шәһәр әтрапида бир қатар су амбарлири бар."
Каризниң орни толиму муһим
Доктор стәнли тупс әпәнди уйғур елиниң нопус вә мәһсулат көрсәтмиси һәққидә тохталғанда, қәшқәр вә үрүмчини мисалға елиштин башқа йәнә турпанниму алаһидә мисалға алған.
У сөзидә " турпанниң нопуси 250 миң әтрапида. Униң асаси мәһсулати үзүмчиликни өз ичигә алған йеза игилик мәһсулатлири болуп һесаблиниду. Турпанда гәрчә дәря - еқинлар болмисиму, турпан хәлқи әзәлдин су мәсилисидә тайинип келиватқан кариз бар. Кариз тағ сүйини мәнбәә қилған йәр асти сүйидин пәйда болидиған су болуп, бу ойманлиқта асан парға айланмайдиған хусусийәткә игә. Кариз турпанға охшаш бундақ һөл - йеғин интайин аз болидиған җайға нисбәтән толиму қолай вә зөрүр иди" дәп билдүрди.
Доктор стәнли тупс әпәнди сөзидә йәнә хитай һөкүмитиниң һазир йеза игилик мәһсулатини ашуримиз дәп, турпанда миңлиған помпа қудуқи қезип, каризни вәйран қилғанлиқини көрсәткән.
Хитай һөкүмитиниң усули мәңгүлүк чарә әмәс
Доктор стәнли тупс әпәнди уйғур елидики су кризиси һәққидә бәргән бу доклатида хитай һөкүмитиниң нөвәттә бағраш көлиниң сүйини қуруп кетиватқан тарим дәрясиға қуюлидиған қилиш үчүн елип бериватқан қурулушини тәнқид қилип, " бағраш көлиниң сүйини тарим дәрясиға қуюш йәнә қанчилик вақит давамлишалайду? бағрашниң сүйи илгири татлиқ иди. Һазир барғансири шорлишип кәтти. Шуңа бу усул мәңгүлүк чарә әмәс" дәп көрсәтти.
Уйғур елидә су записи наһайити чәклик
Доктор стәнли тупс әпәнди сөзиниң ахирида "хитай һөкүмити һазир уйғур елиниң санаәт вә йеза игилик саһәсини тәрәққи қилдуримиз дәп, мәзкур районниң су мәнбәсидин халиғанчә пайдиланмақта. Лекин уйғур елидә су записи наһайити чәклик, бу җайниң су записи һәргизму күнсери көпийиватқан нопусқа қарап көпәймәйду" дәп көрсәтти. (Меһрибан)