Ziya semidi-yillar siri (9)


2005.01.18

ziya-semidi.jpg
Ataqliq yazghuchi ziya semidi

Ataqliq yazghuchi ziya semidining "yillar siri" namliq romanining axirqi bablirida aldamchiliq wasitiliri bilen ölkining hakimiyitini toluq qolgha kirgüzüwalghan shéng shiseyning "alte büyük siyaset" dégendek yalghan sho'arlarni kötirip chiqip, emeliyette astirttin qozghilangchilar rehberliri, milliy ziyaliylar üstidin nazaret qilishni kücheytishke, resmiyet üchün waqitliq bérilgen azghina hoquqlarni qaytidin tartiwélishqa tiriship, mustebit siyasetlerni emelge ashurghanliqi körsitilgen.

Hiliger we yüzsiz shéng shisey

Aptor aldi bilen qeshqerdiki mahmut muhiti bilen shéng shiseyning küreshliri heqqide bayan qilidu. Ilgiri mahmut muhiti söz qilghanda hemmige maqul dep turidighan "jenubiy shinjang boyiche herbiy qisimlarning bash qomandani we qoshumche qeshqer herbiy garnizonining qomandani lyu bin" mana emdi hakimiyet pütünley dégüdek shéng shiseyning qoligha ötken we mustehkemlen'gendin kéyin, mahmut muhitining sözini anche anglimaydighan hetta uni nezerge almaydighan boluwalidu. Ziya semidi bu heqte mundaq dep yazidu؛

"Eger burunlarda mahmut shewket özining wezipisi bolmish milliy diwiziye qomandani lawazimidin bashqa yene qeshqeriyining mülki-memuriy ishlirigha da'ir mesililerni bir terep qilishta hel qilghuch awazgha ige bolup kelgen bolsa, emdilikte uni asta-asta ajizlitishqa bashlash bilen bille, uning etrapidiki tayanch kadirlirinimu her türlük bahane-sewebler arqiliq chetleshtürüshke, ayrishqa jiddiy tutush qilindi. Jümlidin 1934-yili herbiy telim –terbiye élish üchün tashkentke ewetilgen qurban se'idi, qurban niyaz shahidi, exmet mesüm, sayimaxun, abdulla ependiler bir yil telim élip qaytip kelgen bolsimu, ularning köz qarashlirida az tola özgirishler bolghanliqi mahmut muhitini teshwishke saldi"

Ziya semidi yene mekkar shéng shiseyning mahmut muhitini yalghuz qaldurush, axirida uni yoqitish üchün uning yénidiki ishenchilik we qabil kishiliridin bir qisimlirini mesilen, polk komandiri polat, brigade komandiri toxti, hemdem beg haji, abduraxman qatarliq qomandanlarni ürümchige chaqiriwélip terbiyilesh hem hoquqini östürüsh yoli bilen ularni nezerbend astigha alghanliqi, hetta mahmut muhitining bezi ishenchilik kishilirining shéng shiseyning aldam xaltisigha chüshüp, uningdin yüz örügenliki heqqide bayan qilghan.

Jallatning hiylisi ishqa ashmidi

Shéng shisey yene mahmut muhitinimu ürümchige ekiwélip, biraqla yoqitish meqsitide xoja niyaz hajimni wasite qilish arqiliq uni köp qétim ürümchige chaqiridu, lékin hushyar mahmut muhiti shéng shiseyning bu hiylisige aldanmaydu netijide mahmut muhiti bilen shéng shisey arisida bir meydan keskin siyasiy we taktika kürishi ewji alidu.

Ziya semidining bayan qilishiche, mahmut muhiti we uning qomandanliqidiki sabiq milliy azadliq küresh qozghilangchiliridin teshkillen'gen shuningdek künsayin mumtizimliship küchiyiwatqan Uyghur qoshunliri shéng shiseyning közige qadalghan miq idi.U, bu qoshunni yoqitiwétishning türlük amallirini izdeyti, chünki shéng shiseyning neziride Uyghurlarning öz armiyisige ige bolushi, ularning milliy ghorurini ashurupla qalmastin belki, ularning téximu zor hoquqlarni dawa qilishi hetta bu hoquqlarni qolgha keltürüsh üchün küresh qilishida muhim tayanch idi. Shéng shisey qatarliq xitay militaristliri eslide héch qachan Uyghurlarning öz armiyisige ige bolushini qetiy xalimisimu, lékin waqtinche weziyetni kontrol qilish, öz hakimiyitini mustehkemlesh üchün xoja niyaz hajim bashchiliqidiki we bashqa Uyghur qozghilangchilirini birleshtürüp, 6-diwiziye nami bilen qeshqerde turghuzghan idi.

Sowét ittipaqi-shéng shiseyning himayichisi

Ziya semidi yene "yillar siri" namliq romanida shéng shiseyning hakimiyetni igilishida muhim rol oynighan sowét ittipaqining herbiy, siyasiy, iqtisadiy we bashqa sahelerge a'it meslihetchilerni shéng shisey hökümitige ewetkenliki, sowét ittipaqining yene shéng shisey bilen birliship, rebalko kéyinche obuxop isimlik générallirini mahmut muhitige mushawur we herbiy meslihetchi süpitide teyinlep ewetish arqiliq mahmut muhiti qoshunini ichkiy jehettin buzush we parchilash élip barghanliqi heqqidimu toxtalghan. Bu sowét meslihetchiliri emeliyette qeshqerning omumiy weziyitini qamal qilish wezipisinimu öz üstige alghan bolup, jasusluq wasitilirini keng yolgha qoyghan iken.

Ziya semidining yézishiche؛ mahmut muhiti ene shundaq türlük we qatmu-qat bésim tüpeylidin ishenchilik ademliridin bir-birilep ayrilidu. Qeshqerdiki mahmut muhiti terepdarliri we milletperwer ziyaliylarmu köplep qolgha élinip, muhitining etrapi arilashturulidu.

Bir tereptin sowét ittipaqi , yene bir tereptin shéng shiseyning qatmu-qat bésimliri astida qalghan mahmut muhiti özining we milletning chiqish yolini izdeshni dawamlashturidu. U eyni waqittiki xelqara weziyet jümlidin ölke weziyitini tehlil qilish arqiliq, sowét ittipaqining Uyghurlarning musteqilliqini qollimayla qalmastin belki, uni tosaydighan we shéng shiseyge masliship, yoqitidighan eng zor küch ikenlikini tonup yétidu. Shuning üchün uning sowét ittipaqigha bolghan gumani we ishenmesliki téximu éshipla qalmastin belki, uninggha qarshi turup, sowét we shéng shisey terepdarlirini jazalaydu. Bir tereptin yene öz hörmiti we milliy ghorurini saqlap, shéng shisey hem lyu bin qatarliqlargha bash egmey, Uyghurlarning milliy menpe'etlirini qoghdash, medeniy-ma'aripni rawajlandurup, xelqning éngini oyghitish pa'aliyetlirini izchil dawamlashturidu. (Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.