Japakesh afghanistanning bügünki paji'elik ehwaligha kim eyiblik? (2)

Afghanistan xelq démokratik partiyisi teripidin yürgüzülgen islahatlar elni kembeghelchilikke muptila qildi, hökümetke qarshi heriketlerning, naraziliqlarning küchiyishige élip keldi. Buni a q sh, iran, pakistan, misir, se'udi erebistani, hetta kommunistik xitaymu qollap-quwetligen idi. Memlikettiki weziyetni muqimlashturushqa küchi yetmigen afghan hökümiti bir nechche qétim sowét ittipaqidin herbiy yardem, hetta sowét eskerlirini kirgüzüsh heqqide iltimas bilen muraji'et qilghan bolsimu, sowét ittipaqi kommunistik partiyisining merkiziy komitéti siyasiy byurosining bir nechche mejlisliri bu iltimasni derhal hel qilalmidi, shuning bilen bir qatarda afghanistan'gha oxshash ittipaqdishini yoqitishni hem uning hökümet béshigha gherbperes küchning kélishini tamamen xalimidi.

1979-Yilning mart éyida afghanistanning gherbiy ölkisi hératta kötürülgen isiyan, bolupmu köp jehette qoralgha ige bolghan herbiylerning hökümetke qarshi chiqishi ehwalni téximu keskinleshtürüp, moskwada hetta afghanistan'gha esker kirgüzüsh teklipining bérilishigimu seweb bolghan idi. Shuning bilen bir qatarda maqale aptorining éytishiche, kitabta afghanistan hökümran partiyisidiki ziddiyet, dölet rehbiri hem partiye asaschisi nurmuhemmet tarakining shu partiyidiki ikkinchi shexs hefizulla amin teripidin tutqun qilinishi hem jismaniy yoqitilishi sowét rehberlirini qattiq tewretken bolup, ularning afghanistan'gha esker kirgüzüsh heqqidiki qararni qobul qilishini chapsanlatqanliqi ilgiri sürülgen. Bu öz nöwitide rayondiki weziyetni murekkepleshtürüp, sowétlerning a q sh, gherb, islam elliri we xitay bilen bolghan munasiwetlirini keskinleshtürgen. Kitab aptorliri hetta aminning merkiziy razwédka bashqarmisi bilen alaqisi barmu dégen mesile etrapidimu mulahize yürgüzgen. Ularning pikriche, bu asasiy mesile bolmay, belki aminning memlikette yürgüzgen teqiplesh siyasiti hem bu siyasetning afghan en'eniliri we örp-adetlirini, islam qedriyetlirini depsende qilghanliqi milliy démokratik inqilab idéyilirige zit kelgen.

Maqale aptori xelq'arada afghanistan urushining, dunyawi sotsiyalistik tüzüm hem sowét memlikitini ghulashqa élip kelgenliki heqqide köz qarashningmu qéliplashqanliqini éytip kélip mundaq deydu:
‏- Shunimu iqrar qilmasqa bolmayduki, bu memliket iqtisadida, jem'iyetning psixologiyilik hem meniwi ehwalida, sowét ittipaqi abruyining tökülishide halaketlik rol oynidi.

U shundaqla mezkur tetqiqat aptorlirining xulase pikrini chüshendürüp mundaq dégen:
‏- Afghanistan'gha esker kirgüzüsh mutleq bezi sowét siyasetchiliri, shu jümlidin bu mesile boyiche axirqi qarar qobul qilghan sowét ittipaqi kommunistik partiyisi merkiziy komitétining bash katipi késiridin teripidinla bolmidi. Weqelerning mundaq rawajlinishigha bir qatar ichki we tashqi xususiyetler ehwali, ikki chong dölet sowét ittipaqi we a q sh ning qattiq qarshiliqi seweb boldi. Ikki siyasiy tüzüm otturisidiki gé'osiyasiy munasiwetlerde iz qaldurghan soghuq urush muhitimu buninggha itterdi. Qattiq epsuski, özining ichki qiyinchiliqliri bilen kürishiwatqan, ottura esir qalduqlirini yoqitishqa, yaxshi we munasip hayatqa yollar tépishqa tirishqan afghanistan öz tarixida nöwettiki küchlüklerning menpe'etliri toqunushining görüsige élindi.

Rusiye hem chet elning köpligen menbeliri, deslepki qétim neqil keltürülüwatqan bezi arxip höjjetliri, weqe qatnashquchiliri we guwahchilirining melumatlirigha asaslan'ghan bu kitabta birmu toqulghan pérsonazh yoq bolup, bezi seweblerge bina'en kabulda yoshurun heriket qilghan bir nechche dölet bixeterlik komitéti xadimlirining ismi özgertilgen. Emma özlirining eng yaxshi waqitlirini afghanistan'gha serp qilghan hem shu dewrde bu elde yashighan hem emgek qilghan shexslerni tonuwélishqa bolidu, deydu maqale aptori. U shundaqla 2001-yildin tartip afghanistanda urush heriketliri élip bériwatqan a q sh we uning ittipaqdashlirining yenila sowét ittipaqi teqdirini tekrarlawatqanliqini epsuslinish bilen tekitligen.