Higashi: béyjing sénkaku arili bilen sherqiy türkistan mesiliside endishide qaldi
2013.01.16
Higashining mezkur maqalisidin nurghunlighan chet'ellikler, yaponlar xitayning rastinila sénkaku arili bilen Uyghurlar mesilisidin endishe qiliwatqanliqining asassiz emeslikini otturigha qoymaqta. Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi ilham mexmut mezkur téma heqqide toxtilip ötti.
Higashi taro maqaliside sénkaku arili heqqide mundaq bayan qilghan:
Besh ming yilliq yalghan yawidaq tarixni toqup chiqqan xitaylar, emdilikte yalghan ispatnamilerni oydurup yasap chiqti. Sénkaku arilini xitay tupriqining ayrilmas bir qismi dégen sho'arni towlap, türküm-türkümlep yalghandin béliqchi qiyapitige kiriwalghan xitay eskerlirini, kona kémilerge olturghuzup sénkaku ariligha ewetip,yaponiyige tehdit salghan idi. Yaponiyining yéngidin teyinlen'gen 96- qétimliq bash weziri abé ikkinchi qétim textke olturush aldida sénkaku arili mesiliside munazirige yol yoq dep késip éytti. Saylamning aldida yapon xelqige, öz tupriqimizni, arallirimizni qoghdash toghrisida wede bergen bu bash wezirning sözining hemmisining emeliyette diplomatik siyasette emelge éshiwatqanliqini hés qiliwatimiz.
Mezkur doklatqa qatnashqan tokyo uniwérsitétining aspirant doktori yamada xitayning sénkaku arili we Uyghur mesiliside yolsizliq qiliwatqanliqini bildürdi.
Sénkaku arili tarixtin buyan yaponiyining arili, bu munazire telep qilmaydighan tarixiy pakit. Sherqiy türkistan bolsa Uyghurlarning ana wetini, büyük britaniye shyanggangni, portugaliye awménni xitaygha qayturup bergendek,xitay kompartiyisimu sherqiy türkistanni Uyghurlargha shertsiz qayturup bérishi kérek.
Aptor maqaliside xitay hökümitining Uyghur kishilik hoquq mesilisining yaponiyide küchlük qollashqa érishiwatqanliqidin endishe qiliwatqanliqini, yaponiyining bash weziri shinzo abé bashchiliqida 20012-yili 4-ayning 23-küni yaponiye parlaméntida Uyghur dostluq guruppisi qurulghanliqini shundaqla shinzo abéning yaponiyide ziyarette bolghan xitay dölet re'isi xu jintawgha yüzmu-yüz turup xitay türmisidiki Uyghur siyasiy mehbuslardin toxti tuniyazni erkinlikke érishtürüsh toghrisida alahide teklip bergenlikini eskertip, xitay hökümiti bu ishlardin yaponiyining Uyghur kishilik hoquq mesilisige qanchilik derijide köngül boluwatqanliqini sezgenlikini, “5-Iyul ürümchi weqesi”din kéyin tokyo, shangxeydiki söhbetlerde yaponiye hökümitining xitay terep bilen Uyghurlarning kishilik hoquq mesiliside bir qanche qétim sözleshkenlikini qeyt qilghan. Undin bashqa 2012-yili 5-ayda yaponiyide échilghan 4-nöwetlik dunya Uyghur qurultiyining ghelibilik échilishigha yaponiye hökümiti, xelqining yéqindin yar yölekte bolghanliqini körsitip ötken.
Aptor maqaliside Uyghurlar heqqide mundaq bayan qilghan:
1933-Yili qeshqerde qurulghan Uyghurlarning sherqiy türkistan islam jumhuriyiti sowét, xitay arisidiki siyasiy sodilar bilen bir yilgha yetmigen waqit ichide weyran qiliwétildi. Shing shisey sherqiy türkistan jumhuriyitining mes'ulliridin sabit damollam, xoja niyaz haji qatarliq kishilerni arqa-arqidin mexpiy öltürüp, bu jumhuriyetke chétishliq bolghan barliq kishilerni türmige qamap ujuqturdi. Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining mehmut muhiti bashchiliqidiki bir qisim kishiliri hindistan arqiliq yaponiyige kélip, yaponiyidin özlirining munqerz bolghan dölitini qutuldurush üchün yardem telep qilghan bolsimu, urush patqiqigha pétip qalghan yaponiyining Uyghurlargha yardem bergüdek halimu yoq idi. Yaponiye mana shu tarixtiki bérelmigen yardimini emdilikte bérishi kérek. Xitay Uyghurlar bilen yaponlarning bu tarixiy dostluqini obdan bilgenliki üchün, yéngi hökümetning xelq'ara sehnide sherqiy türkistan mesilisige yéshil chiragh yéqip bérishidin endishe qiliwatidu.
Higashi maqaliside, Uyghur mesilisi yaponiyide yuqiri baldaqqa kötürülüp, öz aldigha musteqil dölet bolushni telep qilip kéliwatqan teywen musteqilchiliri bilen sherqiy türkistan musteqilchilirining birliship, bir yengdin bash chiqirip, xitay hakimiyitining bosughisida xitay kompartiyisige awarichilik térip bérishidin ensirewatqanliqini bayan qilghan.
Aptor maqalisini töwendikidek axirlashturghan:
Yapon hökümiti, xelqining awazini dunyagha anglitalmay kéliwatqan bichare sherqiy türkistanliq Uyghurlargha quchaq échishi, Uyghur dawasini dunyagha anglitishigha sehne hazirlishi, Uyghur mesilisini qollishi dunya xelqini xushal qilghan bolsa, xitay kompartiyisini bi'aram qilmaqta.