Derrén baylér: “Men belkim xitay dölitining düshmini bolup qaldim!”

Muxbirimiz eziz
2019.07.24

Uyghurlar duch kéliwatqan siyasiy basturushning xelq'aragha köplep melum bolushigha egiship, Uyghurshunasliq bilen shughullinip kéliwatqan chet'ellik mutexessislerning beziliri xitay hökümitini “Renjitip qoyush” tin yaki özlirining kelgüside dawamliq xitaygha bérip tetqiqat bilen shughullinishigha zörür bolghan wiza ishlirining tosqunluqqa uchrishidin ensirep éhtiyatchanliq bilen ish körüshke yüz tutti.

Jümlidin munasiwetlik axbarat wasitilirining Uyghurlar mesilisi boyiche sorighan so'allirigha jawab bérishtin özlirini élip qéchish buningdiki tipik hadisilerdin biri bolup qaldi. Emma özining herqaysi jehetlerde “Péshkellik” ke uchrishini bilip tursimu, dawamliq halda oxshimighan ilmiy we siyasiy sorunlarda Uyghurlarning heqqaniy heq we hoquqliri üchün merdanilik bilen söz qilip kéliwatqan kishilermu xéli sanni igileydu. Yétiliwatqan Uyghurshunas, washin'gton döletlik uniwérsitétining léktori, doktor derrén baylér ene shularning biri.

2003-Yilidin tartip Uyghur diyarigha bérip-kéliwatqan derrén baylér özining biwasite kechürmishliri arqiliq Uyghurlarni chüshen'gen shundaqla Uyghur tilini ögen'gen. U mushu jeryanda özining Uyghur edebiyatini, jümlidin Uyghur shé'iriyitini in'gliz tili dunyasigha tonushturush jehettiki emgekliri bilen bir qisim Uyghurlargha xéli burunla tonushluq bolup qalghan idi. Emma Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisi xelq'aradiki chong xewer témilirining birige aylinishigha egiship, 2016-yilidin bashlap derrén baylérning bu jaygha qayta bérish shérin chüshi emelge ashmidi. Emma u buningliq bilen Uyghurlarni tashliwetmidi. U deslep bolup bashqilar bilen birlikte kanada parlaméntida Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisi boyiche guwahliq berdi. Bu guwahliq bérish pa'aliyetlirining biwasite netijisi süpitide kanadaning xitaydiki bash elchisi Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini közdin kechürüsh telipini otturigha qoydi. Kéyinche xitay hökümiti bu telepke jawab qayturup bir qisim chet'el diplomatlirini “Kespiy terbiyelesh mektipi” namida lagérlargha ékiskursiyege teshkillidi.

Derrén baylér yene teqlidiy eqil shirketliridin tartip gugél shirkitigiche, washin'gton shtatidiki “Xitay soda kéngishi” diki soda kattiwashliridin tartip béyjing shehiridiki “Chet'el axbaratchiliri kulubi” ghiche bolghan jaylar Uyghurlargha qandaq zulum boluwatqanliqi heqqide köp qétimlap léksiye berdi. Shundaqla Uyghurlarning heq we hoquqlirining qandaq depsende boluwatqanliqini ilmiy tetqiqatchining mewqeside turup yorutup berdi. U “Tamashibinlar” gézitining ziyaritini qobul qilghanda bu heqte söz qilip “Kanada hökümitidiki guwahliq bérish pa'aliyitidin kéyinla xitay hökümiti méni bashqa bir katégoriyediki qara tizimlikke kirgüzüp qoyghan bolushi mumkin. Shunga men hazir alliqachan xitay dölitining düshmini bolup qaldimghu deymen, dep oylaymen” deydu.

Derrén baylér nöwette chet'ellerdiki xitay oqughuchilargha Uyghurlarning qandaq basturush we zulumgha uchrawatqanliqini sistémiliq chüshendürüsh üchün buninggha munasiwetlik höjjetler ambirini qurup chiqish bilen meshghul bolmaqta iken. U bu heqte söz bolghanda “Men buningdin kéyin dawamliq halda ilmiy tetqiqat we Uyghurlarni himaye qilish herikitini barawer dawam qilimen. Chünki biz bularning her ikkisige mohtaj” deydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.