“Erkin yawropa radiyosi”: ottura asiya elliri xitaygha némishqa süküt qilidu?

Muxbirimiz jewlan
2020.09.23

22-Séntebir “Erkin yawropa radiyosi” ning torida “Ottura asiya döletliri xitaydiki Uyghurlarning mesilisige némishqa süküt qilidu?” namliq bir maqale élan qilin'ghan bolup, ottura asiya döletlirining xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan rehimsiz qirghinchiliq siyasitige süküt qilishining tarixiy we siyasiy sewebliri etrapliq tehlil qilin'ghan. Maqalide mundaq déyilgen: “Emeliyet ispatlidiki, qazaqistan we qirghizistanlar bu mesilidin özini qachuralmaydu. Hazir xitay ‛shinjang‚ dep atawatqan rayon bilen qazaqistan, qirghizistan ellirining ming yilliq soda we medeniyet alaqisi bar. Bir dölette zor weqe yüz berse, yene bir döletke tesir qilmasliqi mumkin emes.”

Maqalide éytilishiche, sowét parchilan'ghandin kéyin Uyghurlarning ottura asiyadiki musteqilliq heriketliri nahayiti janlan'ghan. Xitay buningdin ensirep, 1996-yil 4-ayda shangxeyde qazaqistan, qirghizistan, tajikistan we rusiye bilen chégra shertnamisi imzalighan. Bu shertnamige asasen, qazaqistan we qirghizistan Uyghur musteqilchilirige yardem bermeydighan bolghan. Arqidinla “Shangxey hemkarliq teshkilati” qurulghan. Shuningdin kéyin xitay Uyghur rayonida keng kölemlik tutush we basturush herikitini bashlighan. Qazaqistan we qirghizistan öz tewelikidiki Uyghur inqilapchilirini basturupla qalmay, hetta ularni xitaygha ötküzüp bergen.

Maqalide körsitilishiche, ottura asiya elliri her qanche qilsimu Uyghur mesiliside özini qachuralmay kelgen. 2000-Yildin kéyin xitay bu döletlerge zor miqdarda meblegh salghan, 2008-yili dunyada iqtisadiy krizis yüz bergende, ottura asiya elliri xitayning iqtisadigha tayinip mezmut turalighan. Xitay 2017-yildin bashlap Uyghur rayonidiki basturush siyasitini ewjige chiqarghanda ottura asiya elliri körmeske salghan, emma lagérgha solan'ghan, qiynalghan we öltürülgenlerning ichide nechche minglighan qazaq, qirghizlarningmu barliqi ashkarilan'ghandin kéyin, bu mesilige köngül bölüshke bashlighan. Qazaqistandiki “Ata yurt teshkilati” ning sabiq bashliqi sérikjan bilash'oghli qazaqlarni qutuldurush herikitini bashlap, hökümetke bésim peyda qilghan. Nöwette qazaqistan we qirghizisitan hökümetliri öz xelqining naraziliqigha duch kélip, xitayning Uyghur rayonidiki jinayitige qarshi pozitsiye bildürüshke dawamliq mejbur bolmaqta. Maqalide “Bu ehwal, bu yaqta qérindishi balagha yoluqsa, u yaqtiki qérindishining qarap turalmaydighanliqidek qanuniyetni körsitip béridu,” déyilgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.