Xitayning Uyghurlarni basturushi dunyani endishige salmaqta

Uyghur diyaridiki siyasiy basturush yéqinqi mezgillergiche addiyla “Insan heqliri depsendichiliki” dep teswirlinip kelgen idi.

Nöwette buning dunyadiki köpligen hökümet we teshkilatlarni endishige séliwatqan chong mesile süpitide qariliwatqanliqi melum. Amérikidiki dangliq axbarat wasitilirining biri bolghan “Xelq'araliq ammiwi radiyo” shirkiti 11-séntebir küni tarqatqan bu heqtiki mexsus söhbet programmisi del mushu mesilige béghishlinidu.

Bu qétimliq programmida Uyghurlarning heq we hoquqliri üchün söz qilghanliqi seweblik 2014-yili muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliysi ilham toxtining eyni waqitta béyjing ayrodromida tutqun qilinishi yip uchi qilinidu. Shuningdek bir ilmiy xadimning siyasiy bilen bolghan baghlinishi arqiliq Uyghur jem'iyiti nöwette duch kéliwatqan omumiy paji'e teswirlep bérilidu. Shu qétimliq tutqun qilish jeryanida ilham toxti saqchilar ayropilan'gha chiqishqa ijazet bergen qizi jewherge qarap “Arqingizgha qarimang! aldingizgha méngiwéring! yadingizda bolsun, siz dégen Uyghur! hergiz yash tökmeng!” dep xitab qilghan.

Söhbette bayan qilinishiche, ilham toxti tutqun qilin'ghan 2014-yili “Qattiq zerbe bérish herikiti” bashlan'ghan mezgil bolup, shuningdin bashlap Uyghurlardin tutqun qilin'ghanlarning sani shiddet bilen ashqan. 2017-Yiligha kelgende chet'eldikiler Uyghurlar diyaridiki tonush-bilishliri, uruq-tughqanliri yaki dost-buraderlirining ushtumtutla ghayib bolushqa bashlighanliqini bayqighan. Aridin uzun ötmey bir milyondin oshuq Uyghurning lagérlargha bend qilin'ghanliqi heqqide uchurlar melum bolghan.

Söhbet jeryanida erkin asiya radiyosidin alim séytof bu heqte pikir qilip: “Bu kishilerni xitay da'iriliri gep-söz qilmayla tutup ketken. Ularning uruq-tughqanlirimu ularning nege élip kétilidighanliqini yaki néme üchün élip kétilidighanliqini bilmeydu. Milyonlighan kishiler hazir mushu yosunda qorqunch ichide özlirining siyasiy mewqesini pütünley özgertishke mejburlanmaqta,” deydu.

Söhbette alahide qilip xitay da'irilirining bu xildiki lagérlar heqqide dewatqanliri bilen qiliwatqanlirining pütünley qarimu-qarshi boluwatqanliqi, “Idiyewi késellikni dawalash orni” dep teripliniwatqan bu lagérlarning emeliyette bir milletni ghayet zor sanda qamaqqa élish boluwatqanliqi tekitlinidu. Indi'ana uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas bowingdon gardnérmu bu heqte pikir qilip: “Uyghurlar bu lagérlarda islam dinini xitay hökümiti békitip bergen tebir boyiche chüshinishke, shu arqiliq xitay dölitige sadiq bolushqa mejburlinidu,” deydu.

Söhbette hazir dunyada xitay hökümitining bu xildiki basturush herikitini eyiblesh dolquni kötürülgen bolsimu, xitay hökümiti buninggha qarita “Bu dégen bizning ichki ishimiz” dewatqanliqi, amérika hökümitidiki bir qisim palata ezalirining imzaliq mektupliridin Uyghurlar uchrawatqan zulumning tolimu qebih pellige chiqqanliqini körüwélish mumkinliki bayan qilinip, hazir bu krizisning dunya miqyasida omumyüzlük endishe qozghawatqanliqi tekitlinidu.