Уйғур ug https://www.rfa.org/uyghur?encoding=cyrillic Radio Free Asia Уйғур https://www.rfa.org/++plone++rfa-resources/img/rfa-logo-400.jpg https://www.rfa.org/uyghur?encoding=cyrillic Уйғур елидә рамизан мәзгилидә көпинчә мәсчитләрниң тақақлиқ, имамларниң қамақлиқ икәнлики ашкариланди Ғулҗа шәһиридики аһалиләр комитети мәсуллириму, мәһәллә вә әтрапида диний затларниң қалмиғанлиқи, көпинчисиниң түрмә вә лагерларда җаза өтәватқанлиқидин бешарәт бәрди. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-elide-ramizan-03182024163733.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-elide-ramizan-03182024163733.html Вашингтондин мухбиримиз шөһрәт һошур тәйярлиди Қәшқәр шәһиридики қулуп селинған бир мәсчитниң дәрвазиси. 2017-Йили 23-март, қәшқәр REUTERS Хитай даирилири бу йил рамизан һәққидә һечқандақ еғиз ачмаслиқ арилиқ, уйғур елидики диний бастурушлирини хәлқара җамаәтниң көзидин қачурушқа урунмақта. Мухбиримизниң телефон зиярәтлири давамида, йеқинқи йиллардики чеқиштин аман қалған аз сандики мәсчитләрниңму тақақ икәнлики, диний затларниң көпинчисиниң йәнила қамақта икәнлики; мана бу икки амалиниңму районда рамизан ибадәтлирини мумкинсизләштүргәнлики ашкариланди. Төвәндә мухбиримиз шөһрәт һошурниң бу һәқтә тәйярлиған пирограммиси диққитиңларда болиду.

Хитай даирилири 2015 ‏вә 2016-йиллири “мәсчитләрни әлалаштуруш” нами астида, уйғур елидики мутләқ көп сандики мәсчитләрни чеқип ташлиған, аман қалғанлири 2017-йилидики чоң тутқун мәзгилидә тақилип кәткәниди. Илгирики ениқлашлиримиздин йәнә мәлум болушичә, хитай тәрәп 2020-йилиға кәлгәндә, хәлқара җамаәт пикриниң бесими билән һәр бир наһийәдә бирқанчә мәсчитни көргәзмилик үчүн ачқан болсиму, бу мәсчитләргә даириләр тәйинлигән имам вә намазханлардин башқа, адәттики пуқралар қәдәм бесишқа җүрәт қилалмиғаниди.

Биз уйғур елиниң бу йилқи рамизан вәзийитини айдиңлаштуруш үчүн, райондики алақидар идарә-органларға телефон қилдуқ. Хадимлар алдинқи күндикигә охшашла бу темида соаллиримизға җаваб беришни рәт қилди. Биз райондики мәсчит вә диний затларниң нөвәттики әһвалини билиш үчүн, алдинқи айда юрти нилқа наһийәсини зиярәт қилип кәлгән қазақистан пуқраси турсунәли дөләтбәктин мәлумат соридуқ. У, ғулҗадики 29 күнлүк зиярити давамида, пәқәт бирла мәсчитни көргәнлики, бу мәсчитниң алдидин 10 қетим өткән болсиму, мәсчиткә кирип-чиққан бир кишини көрмигәнликини ашкарилиди. У йәнә райондики сиясий вәзийәт әнсизчилики сәвәбидин учрашқан кишилириниң мәсчитләрдә немә үчүн адәм йоқлуқи һәққидә изаһат беришкиму җасарәт қилалмиғанлиқини тилға алди. У нилқадин башқа тоққузтара, күнәс қатарлиқ наһийәләрни кәзгән болсиму, очуқ бир мәсчит учратмиған.

Тарава намизи рамизандики саваби чоң санилидиған вә иҗтимаий тәсири кәң болған ибадәтләрдин биридур. Ғулҗа наһийәсидин телефонимизни қобул қилған бир аһалиләр комитети мудири, өзиниң таравиниң немә икәнликини билип кәтмәйдиғанлиқини изаһлаш билән бирликтә, өзи мәсул кәнттә бирму мәсчит йоқлуқини, шуңа бу кәнттә тарава намизи оқулуштин сөз ечишниң мумкинсизликини ашкарилиди. Ғулҗа шәһиридики аһалиләр комитети мәсуллириму, мәһәллә вә әтрапида диний затларниң қалмиғанлиқи, көпинчисиниң түрмә вә лагерларда җаза өтәватқанлиқидин бешарәт бәрди. Қәшқәрниң йеңишәһәр вә конашәһәр наһийәсидики сақчи хадимлириму, өз тәвәликидә мәсчитләр саниниң азлиқи, униң үстигә буларниң тақақ икәнликини баян қилиш арқилиқ, уйғур елидә рамизан өткүзүшниң һәр җәһәттин мумкинсизләшкәнликини оттуриға чиқарди.

Хитай даирилири хәлқара сәһниләрдә “дунядики әң бәхтлик мусулманлар” дәп тәшвиқ қиливатқан уйғур җәмийитидә мәсчитләрниң рамизан мәзгилидиму тақақлиқ вә диний затларниң қамақта икәнлики һәққидә мәлумат бәрдуқ.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 20:11:39 -0400
Уйғурлуққа даир барлиқ амиллар хитайчилаштурулмақта Уйғур таамлири һәққидә сөз болғанда, уйғур таамлириниң түрлириниң көплүки, шәклиниң хилму хиллиқи, етилиш һүнәр сәнитиниң инчикилики, сүпити вә қуввитиниң юқирилиқи билән мәшһур икәнлики тилға елиниду. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-amil-03182024100910.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-amil-03182024100910.html Вашингтондин мухбиримиз нуриман тәйярлиди Үрүмчи шәһири тияншан райони дөңкөврүк коча башқармиси гуйүән кочиси мәһәллиси өткүзгән 100 аилә зияпитидин көрүнүш. 2023-Йили 25-июн. ts.cn Уйғур таамлири һәққидә сөз болғанда, уйғур таамлириниң түрлириниң көплүки, шәклиниң хилму хиллиқи, етилиш һүнәр сәнитиниң инчикилики, сүпити вә қуввитиниң юқирилиқи билән мәшһур икәнлики тилға елиниду. Әмма 2017-йилидин буян хитай һөкүмитиниң уйғур миллий мәдәнийәт кимликини йоқитиш үчүн йүргүзгән бир қатар сиясәтлири нәтиҗисидә уйғур таамлириниңму хитайчилаштурулуватқанлиқи күнсери гәвдиләнмәктә.

Йеқиндин буян хитай һөкүмити хәлқаралиқ иҗтимаий таратқуларда, уйғурларниң кийим-кечәклири, йемәк-ичмәклиригә аит син филимлирини “шинҗаң” ни тонуштуруш намида көпләп һәмбәһирләр арқилиқ, уйғурларниң “җуңхуа миллитиниң бир парчиси” икәнликини күчәп тәшвиқ қилмақта. Иҗтимаий таратқуларда әң көп тарқалған син филимлириниң ичидә “шинҗаң таамлири” темисидики көп қисимлиқ һөҗҗәтлик филим уйғур мәсилисини тәтқиқ қиливатқан мутәхәссисләрниң диққитини тартқан болуп, мәзкур филимда уйғурларниң өзигә хас болған миллий тамақлириниң тәвәлики, йәни уйғур хаслиқи тилға елинмай һәммиси “шинҗаң” нами билән аталған шуниңдәк хитай мәдәнийитиниң бир қисми сүпитидә көрситилгән.

Бу филимни көргән мутәхәссисләрниң язған инкаслирида хитай һөкүмитиниң уйғурларға аит һәр қандақ мәдәнийәт амиллирини “хитай мәдәнийитиниң бир қисми” дәп тәшвиқ қиливатқанлиқини билдүргән.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң дотсенти, хитай ишлири мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди бу һәқтә радийомизға сөз қилип, алди билән уйғурларниң нөвәттики вәзийити һәққидә тохталди. У йәнә хитай һөкүмитиниң нәччә йилдин буян уйғурларниң өрп-адәтлирини аҗизлаштуруп, йоқитип меңиватқанлиқи, һәтта уйғур таамлириниму “хитайниң мәдәнийитиниң бир қисми” дәп тәшвиқ қелиш арқилиқ уйғурларни пүтүнләй чәткә қеқиватқанлиқини тәкитлиди.

Уйғур мәдәнийити һәққидики тәтқиқатлири билән тонушлуқ болған шиветсийәлик уйғур тәтқиқатчи зулһаят өткүр ханим уйғур таам мәдәнийити һәққидә тохтилип, уйғур таамлириниң наһайити узун тарихқа игә икәнлики, хитайларниң уйғур тамақлирини өзлириниң тамақ мәдәнийитигә өзләштүрүш тарихниңму наһайити бурун башланғанлиқини тәкитлиди.

У йәнә хитайларниң йеқиндин буян уйғур кимликиниң муһим бир қисми болған уйғур таамлирини өзиниң қиливелишқа урунуватқанлиқи вә униң биләнла қалмастин уйғурларниң дастихан мәдәнийитиму бузуватқанлиқини баян қилди.

Америка қатарлиқ ғәрб дөләтлири тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ” дәп елан қилинған хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан кәң көләмлик бастуруш сиясити уйғурларни кәң көләмдә тутқун қилиштин башқа уйғур мәдәнийитини, кимликини йоқитишни асас нишан қилған. Җүмлидин уйғур йемәк-ичмәк мәдәнийитигә бузғунчилиқ қилиш яки уни хитайниң қиливелиш әһваллири барғансери мәдәнийәт қирғинчилиқниң әң күчлүк испатлири қатарида оттуриға чиқишқа башлиған.

Диққәт қилишқа тегишлик йәнә бир нуқта шуки, хитай һөкүмәт әмәлдарлири вә хитай таратқулири X дә уйғурларға даир нурғун аталмиш “хушал уйғур” тәшвиқатлирини асасән дегүдәк “шинҗаң” аталғусини ишлитип туруп һәмбәһирлигән.

Әркин әкрәм әпәнди бу һәқтә тохтилип, хитайниң мәқсәтлик һалда уйғурларға даир хәвәрләрдә “уйғур” дегән милләт уқумини ишлитишниң орниға “шинҗаң” дегән җуғрапийәлик аталғуни ишлитиватқанлиқи, бу арқилиқ уйғур кимликини аҗизлаштурмақчи болуватқанлиқини тәкитлиди.

“хитай милләтләр гезити” ниң 16-январдики хәвиригә қариғанда, “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңи” ни мустәһкәмләш вә милләтләрниң арилишип кетишини илгири сүридиған йәрлик низам “или қазақ аптоном областидики һәр қайси милләтләрниң алақилишиш, алмаштуруш вә юғурулуп кетишини илгири сүрүш низами” уйғур районида тунҗи болуп илида 1-январдин башлап йолға қоюлушқа башлиғаниди. Уйғур мәсилисини тәтқиқ қиливатқан чәт әллик мутәхәссисләр мәзкур низамдики бәлгилимиләрниң уйғур районида уйғурларниң асаслиқ милләт икәнликини көрситип беридиған барлиқ амилларни йоқ қилишни мәқсәт қилғанлиқини билдүрүшкәниди.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 18:20:00 -0400
Лондон китаб йәрмәнкисидә хитайниң уйғурларға қарши “мәдәнийәт қирғинчилиқи” муһакимә қилинди 2024-Йиллиқ лондон китаб йәрмәнкиси (The London Book Fair) дә уйғурларниң пикир қилиш әркинлики, нәшр әркинлики вә китаб оқуш әркинликигә қарита күнсери күчийиватқан хәвп, җүмлидин мәдәнийәт қирғинчилиқи муһакимә қилинди. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/london-kitab-yermenkisi-kishilik-hoquq-03152024174549.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/london-kitab-yermenkisi-kishilik-hoquq-03152024174549.html Вашингтондин мухбиримиз уйғар тәйярлиди 2024-Йиллиқ лондон китаб йәрмәнкисидә, хәлқара нәшрият җәмийити, әнглийә қәләмкәшләр җәмийити вә хәлқара қәләмкәшләр җәмийити бирликтә орунлаштурған “нәшрият әркинлики: ипадиләш, нәшр қилиш вә оқуш” намидики йиғиндин көрүнүш. 2024-Йили март, лондон Әзиз әйса әлкүн 2024-Йиллиқ лондон китаб йәрмәнкиси (The London Book Fair) дә уйғурларниң пикир қилиш әркинлики, нәшр әркинлики вә китаб оқуш әркинликигә қарита күнсери күчийиватқан хәвп, җүмлидин мәдәнийәт қирғинчилиқи муһакимә қилинди.

2024-Йили 3-айниң 14-күни хәлқара нәшрият җәмийити, әнглийә қәләмкәшләр җәмийити вә хәлқара қәләмкәшләр җәмийити қатарлиқ орунлар бирликтә 2024-йиллиқ лондон китаб йәрмәнкисидә “нәшрият әркинлики: ипадиләш, нәшр қилиш вә оқуш” намида алаһидә йиғин өткүзгән болуп, уйғурлар дуч келиватқан мәсилиләр мана шу йиғинда оттуриға қоюлди.

Бу йиғин дуняниң һәр қайси җайлирида пикир әркинлики, нәшр қилиш әркинлики вә китаб оқуш әркинликигә қарита күнсери күчийиватқан хәвпини һәл қилишни мәқсәт қилған. Бу тәһдитләрниң китаб саһәсидә кәң тәсиргә игә болуп, апторлар, нәшриятчилар, китаб сатқучилар, кутупханилар вә оқурмәнләргә чоңқур тәсир көрсәткәнлики билинмәктә.

Лондон университетиниң тәтқиқатчиси, шаир әзиз әйса әлкүн уйғур шаири абдухалиқ уйғурниң шеирини тонуштуруватиду. 2024-Йили март, лондон
Лондон университетиниң тәтқиқатчиси, шаир әзиз әйса әлкүн уйғур шаири абдухалиқ уйғурниң шеирини тонуштуруватиду. 2024-Йили март, лондон
Әзиз әйса әлкүн

“муһапизәтчи гезити” (The Guardian) дики клайир армситстед (Claire Armitstead) риясәтчилик қилған бу йиғинида бирқисм мутәхәссисләр вә һөрмәткә сазавәр шәхсләр нутуқ сөзлигән. Әнглийә язғучилар җәмийитиниң әзаси, шаир әзиз әйса әлкүнму мәзкур йиғинда сөз қилған. У уйғурларниң пикир әркинлики, нәшр қилиш әркинлики вә китаб оқуш әркинликиниң хитай һөкүмити тәрипидин тосқунлуққа учриши вә күнсери күчийиватқан хәвпи һәққидә тәпсилий учур бәргән.

Охшаш күндә, хәлқара қәләмкәшләр җәмийитиниң тәшкиллиши билән мәзкур 2024-йиллиқ лондон китаб йәрмәнкисидә уйғур шеирийити вә шаирлар дуч кәлгән қисмәтләр һәққидиму бир муһакимә йиғини ечилған. Буниңда әйса әлкүнниң тәрҗимә вә тәһрирликидә түзүлгән “уйғур шеирлири” намлиқ китаб тонуштурулған. Бу йиғинда түрмидики көплигән язғучи вә шаирларниң иҗадийити вә бешиға кәлгән еғир күнләр һәққидә тәпсилий пикир вә чүшәнчә берилгән.

2024-Йиллиқ лондон китаб йәрмәнкисидә, хәлқара нәшрият җәмийити, әнглийә қәләмкәшләр җәмийити вә хәлқара қәләмкәшләр җәмийити бирликтә орунлаштурған “нәшрият әркинлики: ипадиләш, нәшр қилиш вә оқуш” намидики йиғиндин көрүнүш. 2024-Йили март, лондон
2024-Йиллиқ лондон китаб йәрмәнкисидә, хәлқара нәшрият җәмийити, әнглийә қәләмкәшләр җәмийити вә хәлқара қәләмкәшләр җәмийити бирликтә орунлаштурған “нәшрият әркинлики: ипадиләш, нәшр қилиш вә оқуш” намидики йиғиндин көрүнүш. 2024-Йили март, лондон
Әзиз әйса әлкүн

Әзиз әйса әлкүн әпәнди түрмә-лагерларға ташланған уйғур тарихи вә мәдәнийити саһәсидики төһпикар уйғур зиялийлири, җүмлидин язғучи-шаирлар, тарихчилар, тилшунаслар, фолклоршунасларниң иҗадийити вә бешиға кәлгән еғир күнләр һәққидә сөз қилған. Сиясий пикир вә иҗадийити түпәйли өзиниң вә аилисиниң бешиға кәлгән еғир азаб-оқубәтләрни сөзләш арқилиқ уйғурлар учриған зулумни йорутуп бәргән.

Милләтниң тәқдири һәққидә көплигән мақалиләрни язған, уйғур җәмийитиниң пикир еқимиға тәсир көрсәткән ялқун рози, абдуқадир җалалидин қатарлиқ зиялийлардин башқа йәнә тарихчи аблиз орхун, фолклоршунас раһилә давут, тарихий романлири билән даң чиқарған ясинҗан садиқ чоғлан, җәмийәтшунаслиқ доктори зулпиқар барат өз баш қатарлиқ көплигән тәтқиқатчи вә язғучиларниң түрмә-лагерларға ташланғанлиқи дәлилләнгәниди. Әзиз әйса уларниң тәтқиқати йәни пикир вә чүшәнчилири сәвәбидин зиянкәшликкә учриғанлиқини тилға алған.

Бу йиғинни тәшкиллигүчи хәлқара қәләмкәшләр җәмийити асия тинч окян райониниң башлиқи рус холдер (Ross Holder) радийомиз зияритини қобул қилип йиғин һәққидә бизгә тәпсилий өчүр бәрди. У мундақ деди.

“уйғур шеирлири” намлиқ китабниң муқависи.
“уйғур шеирлири” намлиқ китабниң муқависи.
Әзиз әйса әлкүн

“мениңчә бу паалийәт дуняниң диққитини шинҗаңдики язғучи, тәтқиқатчи вә шаирларға қаритишқа түрткә болиду. Биз түрмигә ташланған язғучи, тәтқиқатчи вә шаирларға дуняниң диққитини җәлп қилишни ойлап бу паалийәтни орунлаштурдуқ. Бу паалийәт уларниң йезиқчилиқини гәвдиләндүрүшниң яхши усули. Шундақла биз паалийәт арқилиқ әдәбиятниң күчини вә көләмлик бастуруш вә зулум астида йоқитиливатқан нәрсиләрни намаян қилмақчи болдуқ. Биз әзиз әйса әлкүнниң тәрҗимә вә тәһрирликидә түзүлгән ‛уйғур шеирлири‚ намлиқ китабни тонуштурдуқ. ‛уйғур шеирлири‚ намлиқ бу китабниң нәшр қилиниши әдәбиятқа уйғурларниң қошқан муһим төһпилиридин бири болуп һесаблиниду. Бу китабқа түрмигә ташланған көплигән язғучи вә шаирларниң шеирлири киргүзүлди. Бу китаб язғучи вә шаирларниң иҗадийити һәққидә яхши пикир вә чүшәнчә берипла қалмастин, хитайниң уйғурлар үстидики зиянкәшликиниң қәбиһ маһийитини һәқиқий гәвдиләндүрүп бериду.”

Әзиз әйса әлкүн әпәнди бу йиғинниң уйғур елидә һелиһәм давам қиливатқан “мәдәнийәт қирғинчилиқи” ни тонутуш вә билдүрүш үчүн наһайити яхши пурсәт болғанлиқини алаһидә тилған алди.

Бу йиғинға қатнашқан уйғур елидә 18 йил яшиған тәтқиқатчи вә “зимистан” (Bitter Winter) журнилиниң язғучиси рус инграм (Ruth Ingram) радийомиз зияритини қобул қилди. У уйғурлар һәққидә ечилған бу икки йиғин һәққидә өзиниң тәсиратини сөзләп мундақ д:

“у йиғинға кәлгән кишиләрниң һәммиси уйғурларға вә хәтәр астидики язғучиларни билишкә қизиқидиған кишиләрдур. Бу паалийәтни хәлқара язғучилар җәмийити тәшкиллиди. Бу йәргә кәлгән кишиләр уйғур әдәбияти, язғучилар вә уйғурларниң әһвал тоғрулуқ көп нәрсә өгәнди. Андин йиғинға қатнашқан кишиләр ениқки бу йиғинға мунасивәтлик учурларни иҗтимаий алақә торида һәмбәһирләйду. Әзиз әйсаму иҗтимаий алақә торида һәмбәһирләйду. Бу һәқиқәтән тәсирлик бир паалийәт болди. Мениңчә нурғун кишиләр һазирғичә уйғур язғучиларниң қанчилик дәриҗидә зулумға учриғанлиқини техи һес қилалмиди. Көп оқурмәнләр уйғурларниң мәдәнийити, тили вә уйғур язғучилири һәққидә көп нәрсә билмәйду. Уйғурларға селиниватқан зулум һәқиқәтән көп. Ғәрб дөләтлири хитайдин мал сетивалиду вә хитай билән давамлиқ сода қиливатиду. Бу, хитайни риғбәтләндүриду. Һәмдә оқурмәнләр хитайдин мал сетивелиш вә хитай билән давамлиқ сода қилишниң уйғурлар билән қандақ мунасивити барлиқини билип кәтмәйду. Буниңға уйғурларниң қандақ қарайдиғанлиқни билмәйду. Шуңа бу паалийәт бу тоғрулуқ аңни ашуруш, оқурмәнләргә уйғурларниң әһвалини билдүрүштә муһим әһмийәткә игә.”

Лондон китаб йәрмәнкиси 1971-йилидин буян һәр йили өткүзүлидиған чоң типтики китаб йәрмәнкиси болуп, адәттә һәр йили мартта әнглийәниң лондон шәһиридә өткүзүлидикән. Бу йәрмәнкә дунядики әң чоң китаб йәрмәнкилиридин бири һесаблинидикән. Бу йилқи лондон китаб йәрмәнкиси 2024-йили 3-айниң 12-күни башлинип 3-айниң 14-күни ахирлашқан. Бу йәрмәнкигә 160 артуқ дөләтниң нәшрият саһәсидики вәкиллири қатнашқан.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 16:30:00 -0400
Әқидә полат: “ли җиңҗиң, хитай түрмисидики апам раһилә давутниму зиярәт қилаламсиз?” Хитай коммунист һөкүмитиниң чәт әлләргә қаратқан тәшвиқат қанили болған CGTN, йеқинқи мәзгилләрдә уйғур диярида қисмән уйғурларни зиярәт қилип ишлигән инглизчә филимлирини көпләп тарқатмақта. https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/xitay-teshwiqati-03142024155612.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/xitay-teshwiqati-03142024155612.html Вашингтондин мухбиримиз гүлчеһрә тәйярлиди Хитай йәр шари телевизийә мухбири ли җиңҗиң X тә тарқатқан “америка немишқа шинҗаңни хитайдин бөлүвәтмәкчи?” намлиқ видийониң екран кәсмиси. 2024-Йили январ. Хитай коммунист һөкүмитиниң чәт әлләргә қаратқан тәшвиқат қанили болған CGTN, йеқинқи мәзгилләрдә уйғур диярида қисмән уйғурларни зиярәт қилип ишлигән инглизчә филимлирини көпләп тарқатмақта. Болупму йеқиндин буян хитайниң мухбирларни күтүвелиш йиғинлирида хитай һөкүмитиниң уйғур районини тәрәққий қилдуруш сиясәтлири тоғрилиқ арқа-арқидин соал сорап вә программа ишләп, өзиниң хитай тәшвиқатчиси икәнликини ашкарилап қойған CGTN ниң аталмиш мухбири ли җиңҗиң, бу қетим хитай хәлқ қурултийиниң үрүмчидики вәкили айнур аббасни екранға чиқарған.

12-Март күни CGTN тарқатқан бу тәшвиқат филимида, ли җиңҗиң сөзини алди билән “айнур аббасниң бу һекайиси, сизниң уйғур аяллириниң шинҗаңда қандақ яшайдиғанлиқини һәқиқий чүшинишиңизгә ярдәм бериду” дәп башлиған.

Униң тонуштурушичә, у бу йил февралда үрүмчигә берип зиярәт қилған хитай мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң вәкили айнур аббас йеқинқи йилларда гүл вә пирәник дукини ечип ронақ тапқан карханичи икән. Униң ишханисиға йәнә “үрүмчи сайбағ райони асасий қатлам хәлқ қурултийи вәкили алақилишиш мәркизи” дегән лозунка есиқлиқ икән. 2004-Йилидин башлап үрүмчи сайбағ районида гүл дукини ечип иш башлиған айнур аббас өзиниң асасий қатламдин чиққан ширкити вә қазанған мувәппәқийәтлири билән хитай мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң вәкиллик салаһийитигә еришкән икән. Ли җиңҗиң айнур аббасни таратқуларға көтүрүп чиқиш арқилиқ, уйғур аяллириниң хитай мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң вәкили болуп, дөләт башқуруш вә сиясәт бәлгиләш ишлириға қатнишиватқанлиқини тәшвиқ қилмақчи болған.

Раһилә давут ғайиб болғанлиқиниң үч йиллиқи мунасивити билән, униң дуняниң һәрқайси җайлиридики достлири вә кәсипдашлири униңға бир видейолуқ салам йоллап, уни күчлүк болушқа илһамландурди.

Бу тәшвиқат филимиму худди хитайниң икки йилдин буян давам қиливатқан “шинҗаңниң һекайисини яхши сөзләш” кә даир бир йүрүш тәшвиқатиға охшаш, айнур аббас униң гүл дукинида ишләватқан уйғур аялларниң бирликтә “шинҗаң яхши җай!” дәп үнлүк шоар товлиши билән ахирлашқан.

Бу тәшвиқат филими ялғуз хитайниң CGTN қанили вә ли җиңҗиңниң х қатарлиқ иҗтимаий таратқу һесаблирида тарқитилипла қалмай, хитайниң пакистандики дипломати җаң хечиң қатарлиқларниң шәхси һесаблиридиму тарқитилған. Униң бу тәшвиқат филими иҗтимаий таратқуларда тарқитилғандин кейин, уйғурлар вәзийитигә йеқиндин диққәт қиливатқан кишиләрниң тәнқидий инкаслирини қозғиған.

Бәзи инкас қалдурғучилар хитайниң бу тәшвиқатини “йиргинчлик” дәп тәсвирлигән болса, йәнә бәзиләр уни иккинчи дуня уруши мәзгилидики натсистларниң йәһудийларға қаратқан қирғинчилиқини йошуруш тактикилириға охшатқан.

Хитайниң бу нөвәт айнур аббас исимлик аталмиш уйғур карханичилар вәкилини хитайниң хәлқараға қаратқан ингилиз тилидики тәшвиқат қанилиға елип чиқиши; униң еғизи арқилиқ хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини инкар қилдуруши; шундақла уйғур аяллириниң барлиқ һәқ-һоқуқлардин толуқ бәһримән болуп бәхтияр яшаватқанлиқини базарға селиши, чәт әлләрдики уйғурларниң, болупму лагер шаһитлири вә паалийәтчиләрниң күчлүк инкасини қозғимақта.

Хитай һөкүмити тәрипидин өмүрлүк қамаққа һөкүм қилинған уйғур фолклоршунас, пирофессор раһилә давутниң америкадики қизи әқидә полат радийомиз зияритини қобул қилип, хитайниң тәшвиқатини қиливатқан CGTN мухбири ли җиңҗиңға мундақ соал қойди:

“ли җиңҗиң ханим, сиз мувәппәқийәт қазанған уйғур аялларни зиярәт қилдим, дедиңиз. Мениң апам раһилә давутму өзиниң кәспидә мувәппәқийәт қазанған нәтиҗилик аял, тәтқиқатчи, нурғунлиған шагиртларни тәрбийиләп чиққан профессор, шундақла есил пәзиләтлик бир ана. Һалбуки, хитай һөкүмити бигунаһ апамни түрмигә солиди, сиз келәр қетим үрүмчигә барғиниңизда, апам раһилә давутниму зиярәт қилаламсиз? мән билимән, сиз апамни зиярәт қилалмайсиз, чүнки сизниңму һәқиқәтни сөзләш әркинликиңиз йоқ. Өзиңизниңму әркинликиңиз йоқ туруп, қандақсигә уйғур аяллирини әркин дейәләйсиз?”

Лагер шаһити турсунай зиявудунниң ай-юлтузлуқ көк байрақни көтүрүп “ши җинпиң ялғанчи, ши җинпиң ирқи қирғинчилиқни тохтат” дәп товлаватқанда, ши җинпиңни күтүвелишқа чиққан бир топ хитай намайишчилириниң турсунайни оривалған көрүнүши. 2023-Йили 14-ноябир.
Лагер шаһити турсунай зиявудунниң ай-юлтузлуқ көк байрақни көтүрүп “ши җинпиң ялғанчи, ши җинпиң ирқи қирғинчилиқни тохтат” дәп товлаватқанда, ши җинпиңни күтүвелишқа чиққан бир топ хитай намайишчилириниң турсунайни оривалған көрүнүши. 2023-Йили 14-ноябир.
X/Students for a Free Tibet

Һазир америкада яшаватқан лагер шаһитлиридин турсунай зиявудун ли җиңҗиң ишлигән бу тәшвиқат филимини көрүп қаттиқ ғәзәпләнгән. У бу һәқтә қаттиқ инкас қайтуруп, мундақ деди: “хитай уйғур аяллирини лагер вә түрмиләргә солап, уларға җинсий таҗавуз, мәҗбурий әмгәк, мәҗбурий туғмас қилиш, хитайлар билән той қилишқа мәҗбурлаштәк бир қатар җинайәтлирини давам қиливатқан бир вақитта, америкадики вә хәлқарадики таратқу васитилири хитайниң хәлқараниң көзини бояш урунушиға мәйдан һазирлап бәрмәслики керәк, буни қаттиқ чәклиши керәк!”

Франсийәдики лагер шаһити гүлбаһар хативаҗи зияритимизни қобул қилип, хитай һөкүмити уйғур ирқий қирғинчилиқини елип барғандин буян, һәтта униңдин бурунму уйғур аяллириниң әң әқәллий ана болуштәк инсаний һәқ-һоқуқлирини еғир дәриҗидә дәпсәндә қилип кәлгәнликини, әмдиликтә болса уйғур аяллирини өзиниң сиясий тәшвиқати үчүн қурбанлиқ қиливатқанлиқини, шундақла уларни бу ялған тәшвиқатларда рол елишқа, ялған сөзләшкә мәҗбурлаватқанлиқини билдүрди.

Хитай һөкүмити бу йил “8-март аяллар байрими” мунасивити билән елан қилған хәвәрлиридиму уйғур аялларниң һәқ-һоқуқлириниң толуқ капаләткә игә икәнликини базарға салғаниди. Уйғур елидин тарқитилидиған хитай таратқулирида вә хитайниң чәт әлгә тарқитидиған тәшвиқат васитилиридиму “шинҗаңдики һәр милләт аяллириниң һәқ-һоқуқлириниң капаләткә игә қилинғанлиқи, һәр қайси саһәләрдә хизмәт қилиш пурсәтлиригә еришип җәмийәт тәрәққиятиға һәссә қошуватқанлиқи” тәшвиқ қилинған.

Хитайниң бу хил тәшвиқати әвҗигә чиққан бир вақитта, йәни 8-март күни фирансийәниң пайтәхти парижда хәлқара ханим-қизлар байрими мунасивити билән өткүзүлгән “21-әсирдики аялларниң кишилик һәқ-һоқуқлири” намлиқ хәлқаралиқ йиғинда, д у қ хәлқара ишлар бөлүминиң директори зумрәтай әркин уйғурлар мәсилиси, болупму уйғур аяллар мәсилисини оттуриға қоюп өткән. У, хитай һөкүмити хәлқараға тәшвиқ қиливатқан “хушал-хурам һалда уссул ойнап, бәхтияр турмушини намаян қиливатқан уйғур қиз-аяллири” тәсвириниң арқисиға йошурунған тәқиб, зулум вә инсан қелипидин чиққан вәһшийликләрни бирму-бир аңлатқан.

Зумрәтай әркин зияритимизни қобул қилип, хитайниң уйғур аяллириға йүргүзгән зораванлиқ җинайәтлириниң хәлқара җамаәт алдида ашкарилиниши билән хитайниң буниң алдини елиш, хәлқараниң көзини бояш тәшвиқатиға өткәнликини, ли җиңҗиңниң айнур аббастәк аялларни таратқуларға сөрәп чиқишиниңму дәл мушу мәқсәт билән болуватқанлиқини тәкитләп өтти.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 15:20:00 -0400
Биңтүән ташқий ишлар бөлүминиң башлиқи лин җйән хитай ташқи ишлар министирлиқиниң муавин баянатчилиқиға тәйинләнгән Хитай ташқи ишлар министирлиқи ташқи дуняға қарита өзиниң “шинҗаң тәшвиқати” ни кәң көләмдә қанат яйдуруватқан бир пәйттә, “шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш биңтүәни” ниң юқири дәриҗилик бир әмәлдарини ташқи ишлар министирлиқиниң муавин баянатчилиқиға тәйинлигән. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/bingtuan-03182024135820.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/bingtuan-03182024135820.html Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди Хитай ташқи ишлар министирлиқи ташқи дуняға қарита өзиниң “шинҗаң тәшвиқати” ни кәң көләмдә қанат яйдуруватқан бир пәйттә, “шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш биңтуәни” ниң юқири дәриҗилик бир әмәлдарини ташқи ишлар министирлиқиниң муавин баянатчилиқиға тәйинлигән.

“җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитиниң хәвәр қилишичә, хитай ташқи ишлар министирлиқи биңтүән ташқи ишлар бөлүминиң партийә секретари лин җйәнни мәзкур министирлиқниң ахбарат ишлири муавин баш директорлуқиға тәйинлигән. Һалбуки, “шинҗаң ишләпчиқириш қурулуш биңтүәни” 2022-йили америка, канада, әнглийә вә явропа иттипақи тәрипидин уйғурларни бастурушта ойниған роли сәвәблик җазаланған иди.

Хәлқарада хитайниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ қилишини җавабкарлиққа тартиш чуқанлири әвҗигә чиққан, уйғур мәсилиси ғәрб дөләтлири билән хитайниң хәлқара сәһниләрдики кәскин сүркилиш нуқтиси болуватқан бир вақитта, лин җйәнниң бу вәзипигә йөткилиши, униң сиртқа қарита аталмиш “шинҗаң тәшвиқати” ни техиму күчәйтидиғанлиқидин дерәк бериду, дәп қаралмақта. Хитай һөкүмити өткән йилниң ахирлиридин башлап, болупму б д т ниң бу йил 1-айда өткүзүлгән хитай кишилик һоқуқ хатирисини қәрәллик баһалаш йиғинидин бери, райондики ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәкни рәт қилишта көп хил тәшвиқат шәкиллирини қолланмақта.

“җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитиниң билдүрүшичә, әсли кәспий дипломат болған вә хитайниң копенһаген, варшава қатарлиқ җайларда турушлуқ әлчиханилирида хизмәт қилған лин җйән, 2020-йилниң ахирлири “шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш биңтүәни” гә йөткәп келингән икән.

Хәвәрләрдә, лин җйән американиң ембарго тизимликидә болмисиму, әмма униң биңтүәндики мәзгилидә уйғур дияриниң хоңкоң билән болған сода, саяһәт ишлирини алға сүрүштә актип рол ойниғанлиқи қәйт қилинмақта.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 14:45:00 -0400
Хитайда ишсизлар көпийип, ишсизлиқ мәсилиси давамлиқ еғирлашқан Мәлум болушичә, хитайда ишсизлиқ нисбитиниң артиши билән бир вақитта, хитай пуқралириниң оттуричә ишләш саитиму азайған. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/xitayda-ishsizliq-mesilisi-03182024144624.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/xitayda-ishsizliq-mesilisi-03182024144624.html Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди Хитайда ишсизлар йәнә көпийип, ишсизлиқ мәсилиси давамлиқ хитай һөкүмитиниң бешини ағритидиған җиддий мәсилә болмақта. Хитайниң 18-март елан қилған әң йеңи санлиқ мәлуматидин мәлум болушичә, хитайда ишсизлиқ 2024-йили киргәндин буян уда үч ай давамлиқ өрлигән. Хитайда ишсизлиқниң қайта өрлиши, хитайниң санаәт ишләпчиқиришида йеқинқи икки айдин бери азрақ артиш көрүлгән болсиму, лекин униң иқтисадиниң асаслиқ қозғатқучиси болған өй-мүлүк базири давамлиқ касатлишип, йеңи өйләрниң сетилиши 29 пирсәнт чүшүп кәткән бир вақитта оттуриға чиқмақта. Хитай дөләтлик истатистика идарисиниң қәйт қилишичә, хитайниң әмгәк базирида өткән йили 12-айда вә бу йил 1-айда ишсизлиқниң қайта артиши, униң өткән йили 7-айдин кейин қолға кәлтүргән әмгәк базиридики бир мәзгиллик тәрәққиятини бирақла өткән йили 6-айдики сәвийәгә чүшүрүп қойған.

Хитай дөләтлик истатистика идарисиниң рәсмий санлиқ мәлуматида, хитайдики ишсизлиқ нисбитиниң 5.3 Гә йәткәнлики қәйт қилинмақта. Мәлум болушичә, хитайда ишсизлиқ нисбитиниң артиши билән бир вақитта, хитай пуқралириниң оттуричә ишләш саитиму азайған. Хәвәрләрдә, иқтисадшунасларниң бу әһвални ишсизлиққа яки кишиләрниң нормал ишләш вақтидин аз ишләватқанлиқиға бағлап чүшәндүргәнлики қәйт қилинмақта. Хитайда ишсизлиқниң қайта артиши, хитай һөкүмити бәзи қутқузуш тәдбирлирини алған, униң қутқузуш тәдбирлири уйғур дияриға мәбләғ селиш салмиқини ашуруп, техиму көп хитай әмгәк күчлирини бу районға җәлп қилишни өз ичигә алидиғанлиқи қәйт қилиниватқан бир вақитта барлиққа кәлгән.

Хитай һөкүмәт таратқулириниң өткән һәптидики хәвәрлиридә, хитай дөләт карханилириниң 2024-йилидин 2026-йилиғичә болған арилиқта уйғур дияриға 700 милярд йүән мәбләғ селип, йеңи ишләпчиқириш саһәлиридики ишқа орунлишишни техиму кеңәйтишни қарар қилғанлиқи билдүрүлгәниди. “вол стерет журнили” гезитиниң қәйт қилишичә, хитай яшлириниң ишсизлиқ мәсилиси узундин бери давамлишип келиватқан әндишә болуп, өткән йили 6-айда хитай яшлиридики ишсизлиқ нисбити 21 пирсәнттин ешип кәткәниди.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 14:30:00 -0400
Уйғур диярида 500 кәнт дәриҗилик универсал тәминләш мулазимәт копиратсийәси қурулидикән Хәвәрдә, бу хил һәмкарлиқ копиратиплириниң шәһәр-базарлардики иш башқармиси, аһалиләр комитетлири вә иҗтимаий районлардиму тәсис қилинидиғанлиқи билдүрүлгән. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/uyghur-diyarida-500-kent-kopiratsiyesi-03182024155755.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/uyghur-diyarida-500-kent-kopiratsiyesi-03182024155755.html Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди Хитай даирилири уйғур дияриниң йеза-кәнтлиридә универсал тәминләш мулазимәт копиратиплириниң қурулуши вә мулазимәт қилиш салмиқини кеңәйтмәктә. Хитай таратқулириниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, уйғур аптоном районлуқ тәминләш һәмкарлиқ копиратипи бу йил уйғур диярида 500 кәнт дәриҗилик универсал тәминләш мулазимәт копиратипи қурушни қарар қилған болуп, районда һазир бар болған 120 дәк универсал тәминләш мулазимәт копиратипини өзгәртиш вә сәрхиллаштуруш бу пиланниң бир парчиси икән.

Хитай һөкүмәт таратқулириниң хәвәрлиридә, бу қурулушниң “деһқанларға мулазимәт қилиш универсал мулазимәт суписини мустәһкәмләш” ни мәқсәт қилғанлиқи қәйт қилинсиму, лекин униң ичкири өлкиләрдин районға йөткәп келиниватқан хитай көчмәнлиригә мулазимәт қилиш салмиқини юқири көтүрүшни нишан қилғанлиқи қәйт қилинмақта.

Хитайниң 2017-йили башланған чоң тутқунида, нурғун уйғур йеза аһалилириниң терилғу йәрлири тартивелинған. Мустәқил игиликтин мәһрум қилинған деһқанлар хитай карханилириниң мәҗбурий әмгәк күчлиригә айландурулған иди. Йеқинда радийомиз уйғур деһқанлиридин тартивелинған йәрләрниң хитай көчмәнлиригә “ким ашти” базирида талаштуруп сатқанлиқини дәлиллигән иди.

“шинҗаң гезити” ниң 18-март күни бәргән хәвиридә, уйғур аптоном районлуқ тәминләш һәмкарлиқ копиратипиниң “асасий қатлам һәмкарлиқ копиратипи қуруш вә йеза дәриҗилик тәминләш вә сетиш универсал мулазимәт һәмкарлиқ копиратипи бәрпа қилиш арқилиқ деһқанларға мулазимәт қилиш универсал супилирини мустәһкәмлимәкчи” болғанлиқи илгири сүрүлгән.

Қәйт қилинишичә, бу қурулуш “миң наһийәдики миң һәмкарлиқ мулазимәт копиратипиниң сүпитини яхшилаш һәрикити” ниң бир парчиси икән. Хәвәрдә, бу хил һәмкарлиқ копиратиплириниң шәһәр-базарлардики иш башқармиси, аһалиләр комитетлири вә иҗтимаий районлардиму тәсис қилинидиғанлиқи билдүрүлгән.

Хитай һөкүмити йеқиндин буян уйғур диярида ишқа орунлишиш салмиқини кеңәйтип, техиму көп хитай көчмәнлирини йөткәп келиватқан бир вақитта, бу хил тәминләш һәмкарлиқ мулазимәт копиратиплириниң шу көчмәнләргә хизмәт қилишни нишан қилғанлиқини билдүрүлмәктә.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 14:15:00 -0400
Истанбулдики иптарда достлуқ вә қериндашлиқни күчәйтиш тәкитләнди Биз һәммимиз залимға қарши күрәш қиливатимиз, түркмән ели билән шәрқий түркистан ариси нәччә миң километир узақ болсиму бизниң күришимиз һәқ-һоқуқ, адаләт күришидур https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/istanbulda-iptar-dostluq-03182024133516.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/istanbulda-iptar-dostluq-03182024133516.html Истанбулдин ихтиярий мухбиримиз арслан тәйярлиди Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул RFA/Arslan Бирлик-баравәрлик вә қериндашлиқниң күчийишигә васитә болидиған мубарәк рамизан ейи мунасивити билән истанбулдики уйғур җамаити бир йәргә җәм болуп иптарлишиш паалийәтлирини давамлаштуруватиду, 16-март күни истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә иптарлишиш паалийити өткүзүлди.

Бу паалийәткә истанбулдики түрк дуняси вә шәрқий түркистан иҗтимаий тәшкилатлириниң мәсуллири, милләтчи һәрикәт партийәси, адаләт вә тәрәққият партийәси қатарлиқ сиясий партийәләрниң истанбул шөбә мәсуллири вә истанбулда яшаватқан уйғурлардин әр-аял болуп көп санда киши қатнашти.

Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул
Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул
RFA/Arslan

Иптар пирограммисида сөз қилған ирақ түркмән фиронти тәшкилатиниң түркийә вәкили қутлуқхан яйчили әпәнди уйғурлар тоғрисида тохтилип мундақ деди: “биз һәммимиз залимға қарши күрәш қиливатимиз, түркмән ели билән шәрқий түркистан ариси нәччә миң километир узақ болсиму бизниң күришимиз һәқ-һоқуқ, адаләт күришидур, шуниң үчүн биз өзара бир-биримизни наһайити яхши чүшинимиз, бүгүнки күндә шәрқий түркистанда йүз бериватқан пүтүн азаб оқубәтләр силәргә охшашла бизни, түркмән елини вә пүтүн түрк дунясини азаблаватиду, бизниң күришимиз бизниң тартқан азаб-оқубәтлиримиз силәрниң йүрәклириңларниму азаблайдиғанлиқиға ишинимиз, 21-әсир түрк дәври болидиғанлиқиға ишинимән, шу сәвәбтин биз һәммимиз түрк дунясиниң қәд көтүргәнликигә шаһит болимиз, буниңға аз болсиму һәссә қошалисақ өзимизни бәхтлик һес қилимиз” .

Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул
Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул
RFA/Arslan

Биз бу бу һәқтә пикир қарашлирини елиш үчүн шәрқий түркистан вәхписиниң рәиси илһан туранли билән сөһбәт елип бардуқ.

У мундақ деди: “шәрқий түркистанниң әлчиханиси дәп қарилидиған шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптар пирограммисиға көп санда муһим шәхсләр қатнашти вә бирлик-баравәрлик қериндашлиқ туйғуси ичидә иптарлаштуқ, бу гүзәл көрүнүшләр бир тәрәптин көңлимизгә үмидварлиқ, һаяҗанлиқ вә хушаллиқ беғишлиған болсиму, йәнә бир тәрәптин көңлимиз йерим болди, хушал болған тәрәп болса шәрқий түркистанниң әлчиханиси дәп қаралған шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә көплигән инсанлар бир йәргә җәм болуп худди хитайға бир мушт көрсәткәндәк бирлик-баравәрлик ичидә иптар қилишимиз вә у иптарда рамизан ейиниң пәйзини сүргәнликимиз бизни хушал қилди. Көңлимизниң йерим болған тәрәп болса шәрқий түркистандики қериндашлиримизниң рамизанда чәклимигә учрап роза туталмаслиқи, исламий ибадәтләрни ада қилалмаслиқи, пәқәт мусулман вә түрк болғанлиқи үчүн хитай тәрәптин һәр хил охшимиған усулда қийин-қистақ, искәнҗигә учраватқан қериндашлиримизни ойлап көңлимиз йерим болиду” .

Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул
Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң мәркизидә өткүзүлгән иптарлишиш паалийити көрүнүши. 2024-Йили 16-март, истанбул
RFA/Arslan

Биз йәнә пикир қарашлирини елиш үчүн шәрқий түркистан вәхписиниң сабиқ рәиси вә һазирқи баш катипи доктор муһиттинҗан уйғур билән сөһбәт елип бардуқ.

Доктор муһиттинҗан уйғур бу иптар пирограммини орунлаштуруштики асасий мәқсәт тоғрисида тохтилип мундақ деди: “биз шәрқий түркистан вәхписи болуш сүпитимиз билән һәр йили рамизанда иптар пирограммиси уюштуруп келиватимиз, истанбулда яшаватқан һәмшәһәрләр болсун яки йәрлик тәшкилатлар вә йәрлик хәлқимиз болсун уларни бир йәргә җәм қилип, достлуқ, қериндашлиқ муһәббитимизни, риштимизни техиму күчләндүрүш мәқситидә кәң көләмлик иптар пирограммиси орунлаштурдуқ, вәтинимиздә хитай һөкүмити бизниң хәлқимизниң роза тутушини, ибадәт қилишини чәкләватиду, бу иптар пирограммиси арқилиқ бу әһвални йәрлик хәлққә аңлатқан болдуқ, бу пирограмма наһайити мувәппәқийәтлик өтти”.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 13:30:00 -0400
Хитайниң йеңи дәрслик китабида униң бурунқи милләтләр сиясити “етник пәрқләрни чоңқурлаштурди” дәп тәнқидләнгән Хитайниң 1949-йилдин бери йүргүзүп кәлгән “аз санлиқ милләтләр” сияситидин тез ваз кечип, хитай миллити асасидики бир қутуплуқ мәдәнийәт кимлик пәйда қилиш йолиға қарап тез илгириләватқанлиқи мәлум болмақта. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/derislik-kitab-03182024180720.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/derislik-kitab-03182024180720.html Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди Хитайниң 1949-йилдин бери йүргүзүп кәлгән “аз санлиқ милләтләр” сияситидин тез ваз кечип, хитай миллити асасидики бир қутуплуқ мәдәнийәт кимлик пәйда қилиш йолиға қарап тез илгириләватқанлиқи мәлум болмақта.

Хитай таратқулириниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, хитайниң йеқинда түзгән бир алий мәктәпләр дәрслик китабида, униң 1949-йилидин бери йүргүзүлүп кәлгән “аз санлиқ милләтләр” сиясити рәсмий тәнқид қилинған. Бу сиясәтниң аталмиш “етник пәрқләрни чоңқурлаштурғанлиқи, тар даиридики етник туйғуларни риғбәтләндүрүп, …. . Аз санлиқ милләтләрниң хаслиқи тәрғиб қилинғанлиқи” илгири сүрүлгән. Мәлум болушичә, “җуңхуа миллити қовмиға кириш” намлиқ бу йил 2-айда нәшр қилинған бу дәрслик китаб пат йеқинда хитай алий мәктәплиридә рәсмий дәрслик қилип өтүлидикән.

Бу китабта милләтләр мәсилисигә аит бәзи һалқилиқ уқумларға қайта чүшәнчә берилип, хитайниң ши җинпиң дәвридә күчәйтилгән хитайдики милләтләрниң қошулуш сиясити ақлинип, бурунқи “азсанлиқ милләт”, дегән ‍аталғу “барлиқ етник гуруппилар” дегән намға өзгәртилгән. Китабта йәнә хитайниң милләтләрни қошуветиш сияситини һәқлиқ көрситиш үчүн ғәрбтики сиясий парчилинишму көрситип өтүлгән. “җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитиниң қәйт қилишичә, бу дәрслик китабида хитай рәиси ши җинпиңниң 2014-йили “җуңхуа миллити ортақ еңи” бәрпа қилиш сияситини оттуриға қоюшидин бери, хитайниң милләтләрни қошуветиш сиясити әң очуқ-ашкара оттуриға қоюлғаникән. Дәрслик китабта йәнә 1970-йилларниң ахирлиридин кейин, ғәрб йеңи либерализминиң тәсиридә “етник кимлик вә етник мәдәнийәт кимликини асас қилған һәр қайси етник гуруппиларниң зиддийити давамлиқ күчәйгәнлики, ирқий вә етник җиддийликниң пәвқуладдә артқанлиқи” тәкитләнгән. “җуңхуа миллити ортақ еңи” ни бәрпа қилиш пилани ши җинпиңниң 2017-йилидин башлап уйғур диярида иҗра қилинишқа башлиған хитайчилаштуруш һәрикитиниң ядролуқ нуқтилиридин бири болуп кәлди. Ши җинпиң 2021-йили өткүзүлгән бир қетимлиқ йиғинда, “җуңхуа миллити еңи бәрпа қилиш барлиқ азсанлиқ милләтләр сияситиниң ядроси болуши керәклики” ни ейтқан.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 12:15:00 -0400
Америка мәбләғ селиш ширкәтлири хитай техника ширкәтлиридин йирақлишишқа башлиған Америка мәбләғ селиш ширкәтлири көп йиллардин буян, хитайниң һәрбий ишлири вә уйғурларни бастурушқа четишлиқ хитай ширкәтлиригә мәбләғ селип кәлгән иди. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/amerika-shirkiti-03182024180907.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/amerika-shirkiti-03182024180907.html Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди Америка мәбләғ селиш ширкәтлири көп йиллардин буян, хитайниң һәрбий ишлири вә уйғурларни бастурушқа четишлиқ хитай ширкәтлиригә мәбләғ селип кәлгән иди. Лекин америкадики “техника сиясити мәпкуриси” намлиқ тор журнилиниң көрситишичә, нөвәттә америка дөләт мәҗлисиниң йеқиндин бери буниңға диққәт қилиши, шундақла америка җамаәт пикриниң хитайға болған сәлбий қариши сәвәбидин бу ширкәтләрниң хитайға мәбләғ селиштин йирақ турушиға түрткә болған. Америка авам палатасиниң хитай истиратегийәлик риқабәт алаһидә комитети өткән айда тәкшүрүш доклати елан қилип, американиң калифорнийә штатидики кримний райониға җайлашқан бир қанчә даңлиқ ширкәтниң ‍өткән 20 йил мабәйнида хитай ширкәтлиригә аз дегәндә 3 милярд доллар мәбләғ салғанлиқини ейтқан.

Доклатта, мәбләғ салғучи ширкәтләрниң хитай һәрбий тәрәққиятиға һәм хитайниң уйғурларни назарәт қилишиға һәссә қошуватқанлиқи тәкиткләнгән. Доклатта бу америка ширкәтлириниң секуая капитал, валдин хәлқара ширкити, куалкам һәссидарлиқ ширкити, GSR һәссидарлиқ ширкити, GGV капитал қатарлиқ ширкәтләрни өз ичигә ‍алидиғанлиқи билдүрүлгән. Америка палата әзалири доклатта бу комитетниң пәқәт бәш мәбләғ селиш ширкитини тәкшүргәнлики, америка ширкәтлириниң хитайниң сүний әқил вә йерим өткүзгүч саһәсигә салған омумий мәблиғини һесаплимиғанлиқини агаһландурған иди. “техника сиясити мәпкуриси” синиң өткән һәптә билдүрүшичә, GGV капитал ширкити өзиниң хитай техника ширкитигә салған мәблиғини чекиндүрүп чиқишни ойлишиватқанлиқини билдүргән GGV капитал ширкити илгири хитайниң куңши (Megvii) техника ширкитигә мәбләғ салған. Һалбуки, куңши техника ширкити хитайниң уйғурларни бастурушиға қатнишиши билән әйиблинип, америка һөкүмити тәрипидин қара тизимликкә елинған иди. “техника сиясити мәпкури” синиң билдүрүшичә, GGV капитал ширкити GGV капитал америка вә GGV капитал асия, дәп икки тармаққа бөлүнидиғанлиқи вә “хитайға мәбләғ салмайдиғанлиқи” ни ейтқан. Америка авам палатаси хитай истиратегийәлик риқабәт алаһидә комитетиниң доклатида, американиң ембарго тизимлики, шундақла “уйғур мәҗбури әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң тизимликидики хитай ширкәтлиригә мәбләғ селишни чәкләш һәққидә қанун чиқиришни тәләп қилған.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 12:10:00 -0400
“копиратип” ларниң қайта тирилиши вә уйғурларниң тупрақ һәққи Хитай һөкүмити уйғур елидә копиратипларни көпәйтип қуруш арқилиқ уйғур деһқанлирини пүтүнләй йәрсизләштүрүшни нишан қилғанлиқи ениқ! https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/kopiratip-qayta-terilishi-03182024104314.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/kopiratip-qayta-terilishi-03182024104314.html Амстердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди Шаңхәй хәлқ гүзәл сәнәт нәшрияти нәшр қилған “хәлқ копиратипи яхши” дегән тәшвиқат рәсими чүшүрүлгән рәсимлик чаңчилә китабиниң теши Open Domain Хитай башқурушидики “Тәңритағ тори” ниң 17-марттики хәвиридә, 2024-йили уйғур аптоном районлуқ “тәминләш, сетиш һәмкарлиқ копиратипи” системиси йеңидин кәнт дәриҗилик тәминләш-сетиш мулазимәт понкитидин 500 ни қуридиғанлиқи хәвәр қилинған. Хәвәрдә йәнә 120 тәминләш-сетиш копиратиплириниң өзгәртип қурулуш билән тәң иқтидариниң юқири көтүрүлидиғанлиқи дейилгән.

 “копиратип” , “коллектип игилик” қатарлиқ ибариләр өткән әсирниң 50-йилидин 70-йилиғичә арилиқта туғулғанлар үчүн натонуш ибариләр әмәс. Шундақла бу ибариләр шу дәврни яшап баққанлар үчүн ачарчилиқ, намратлиқ вә қабаһәттин башқа бир мәниси болмиған қара күнләрдур. Гәрчә кишиләр бу қара күнләрни өткән әсирниң 80-йиллиридин башлап аста-аста әстин чиқиришқа башлиған болсиму, әмма “копиратип”, “коллектип игилик” ләр уйғурларниң турмушидин пүтүнләй ғайиб болған болмастин, бир мәзгил “сүкүттә қалған”, халас!

Аталмиш “шинҗаң уйғур аптоном районлуқ тәминләш-сетиш һәмкарлиқ копиратипи” 1950-йили “шинҗаң өлкилик һәмкарлиқ ишлирини башқуруш идариси” намида қурулған. 1956-Йили андин өз намини “шинҗаң уйғур аптоном районлуқ тәминләш-сетиш һәмкарлиқ копиратипи” қилип өзгәрткән. Мәзкур копиратип, уйғур елидә елип берилған аталмиш “йәр ислаһати” да деһқанларниң қолидики йәрләрни “коллектип игидарчилиқ қилиш” намида тартивелишта һалқилиқ рол ойниған. Нурғунлиған уйғур деһқанлири мәзкур копиратип тәрипидин йәрлири тартивелинип, әйни дәврдики биңтүән игиликидики аталмиш дөләт карханилирида ишләмчи болушқа мәҗбур болған. Мәсилән, өктәбир тирактор завути, 1-авғуст полат-төмүр ширкити, 1-июл пахта тоқумичилиқ фабрикиси, ун завути, юң тоқумичилиқ фабрикиси… вәһаказаларға уйғур дияриниң һәрқайси җайлиридин ишләмчиликкә кәлгән вә олтурақлишип қалған уйғурлар, дәл буниң типик мисалидур.

Юқириқилардин шуниси мәлумки, йеқинқи йилларда уйғур елидә копиратипларниң “қайта тирилиши” диққәт қилишимизға тегишлик муһим ишларни бири һесаблиниду. Чүнки уйғур ирқий қирғинчилиқиниң йүз бериш җәряни билән копиратип түзүминиң “тирилиш” җәряни охшаш вақитқа тоғра келиду. Бундақ болуши сәвәбсиз әмәс, әлвәттә!

Биз бу сәвәбни ениқ чүшиниш үчүн алди билән хитай йеңидин қурмақчи болған “кәнт дәриҗилик тәминләш-сетиш мулазимәт понкити” ниң хизмәт функсийәсигә қарап бақайли. Хитайниң һөкүмәт учур мәнбәлиридә “йеза дәриҗилик тәминләш вә сетиш һәмкарлиқ копиратиплириниң мулазимәт функсийәси: йеза игилик ишләпчиқириш мулазимитини тәрәққий қилдуруш вә йәрләрни өткүзүвелишни мәркәз қилиду. Деһқанчилиқтики териш вә йиғивелиштин тартип, пишшиқлап ишләш, марка қоюш вә сетип чиқиришқичә мунасивәтлик болиду” дейилгән.

Дәрвәқә, уйғур елидә қурулмақчи болған 500 данә “тәминләш-сетиш копиратипи” ниң нишани йәнила уйғур деһқанлирини йәрлиридин айриш дейишкә болиду.

Хитайниң 13-бәш йиллиқ пилани мәзгилидә пүткүл уйғур елидә деһқанларниң қолидин тартивелинған йәрләрниң көлими бир милйон модин ашқаниди. Бу дәврдә уйғур елидики деһқанчилиқ копиратиплириниң сани 28 миңға йәткән болуп, копиратипларға әза қилинған деһқанларниң сани 1 милйон 806 миң 100 болуп, деһқанлар омумий саниниң 38 пирсәнтини игилигән.

Хитайниң 13-Бәш йиллиқ пилани Дәл 2016-йилидин 2020-йилиғичә йүргүзүлгән болуп, бу вақит охшашла милйонлиған уйғурлар җаза лагерлириға қамалған, йоқитилған, уйғур деһқанлириниң йәрлири мәҗбурий тартивелинған, тутқун қилинған, лагерға қамалған, йөткәп ишқа орунлаштуруш намида өй-маканлиридин коллектип көчүрүлгән вақитлар иди. Демәк, юқириқи хитай истатистикисида тилға елинған йәрлиридин айрилған икки милйонға йеқин деһқанларниң мутләқ көп қисми уйғурлар икәнликидә гәп йоқ! шундақла бу деһқанларниң бүгүнки қисмәтлири хитай өлкилиридики уйғур аққунлири, хитай карханилиридики қул ишчи, лагер, түрмиләрдики сиясий җинайәтчи. . . Вәһаказалардин ибарәт. Техиму муһими, бу деһқанларниң қисмәтлири шәхс биләнла чәкләнгән болмастин, уларниң аилиси, пәрзәнтлири вә пүткүл уйғур җәмийитиниң зор көләмлик бузғунчилиққа учриши билән чәмбәрчас бағланған.

Демәк, хитай һөкүмити уйғур елидә копиратипларни көпәйтип қуруш арқилиқ уйғур деһқанлирини пүтүнләй йәрсизләштүрүшни нишан қилғанлиқи ениқ! чүнки уйғурларниң әң күчлүк йилтизи дәл йәргә вә тупраққа бағланған уйғур деһқанлиридур. Уйғур деһқанлири уйғур тупрақлириниң әң асаслиқ қоғдиғучилиридур. Уйғур деһқанлирини йоқитиш, хитай үчүн уйғур елини уйғурсизлаштурушниң әң муһим васитилиридин биридур!

*** Бу обзордики көз қарашлар пәқәтла апторға хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 11:10:00 -0400
Хитай көчмәнлирини уйғур дияриға җәлп қилиш тәшвиқатлиридики сиясий ғәрәз вә сәвәбләр Хитай һазир өзиниң енергийә, материял вә башқа мәһсулатлирини експорт қилидиған сода йолини ечишта, шинҗаңни мәркәз қилиш арқилиқ ғәрбниң дәрвазисини ачмақчи. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-kochmenlirini-uyghur-diyarigha-03142024165417.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-kochmenlirini-uyghur-diyarigha-03142024165417.html Вашингтондин мухбиримиз меһрибан тәйярлиди Хитай пуқралириниң хитай өлкисидин түркүмләп уйғур елиға пахта териш үчүн кетиватқан көрүнүши. 2013-Йили 1-сентәбир, шүчаң. EyePress News Йеқинқи бирқанчә йилдин буян хитай һөкүмитиниң тәшәббуси вә өз ихтиярлиқи билән уйғур дияриға йәрлишиватқан хитай көчмәнлири барғанчә көпәймәктә. Улар тәрипидин тарқитилған видийоларда, 2017-йилдин кейин уйғур дияриға йеңидин йәрләшкән хитай көчмәнлириниң, районда түрлүк имтияз вә етибар сиясәтлиридин бәһримән болуватқанлиқи тәшвиқ қилинмақта.

2017-Йилдин 2022-йилғичә елан қилинған бу тәшвиқат видийолирида, районда йәрләшкән хитай көчмәнлириниң мәлум миқдарда терилғу йәр, мевилик бағ, һәқсиз туралғу вә орунлаштуруш һәққи қатарлиқ имтияз вә етибар бериш сиясәтлиридин бәһримән болидиғанлиқи көрситилгән.

Һалбуки 2023-йилдин кейин тарқитилған видийоларда, хитайда 3 йил давам қилған “корона вируси” қамали сәвәблик, ичкири өлкиләрниң иқтисади начарлишип, вәйран болған хитай тиҗарәтчилири вә қурулуш ишчилириниң пурсәт издәп уйғур райониға йәрлишиватқанлиқи асасий тема қилинған.

2023-Йилидин башлап ақсудики тарим нефитликидә нефит бурғилаш ишчиси болуп ишләватқан бир хитайниң чиқарған видийосиға қариғанда, у 3 йиллиқ юқум қамалидин кейин, ички өлкиләрдә иқтисад начарлиғанлиқи үчүн, иш издәп уйғур дияриға кәлгәникән. Униңға охшаш хитайлар наһайити көп икән.

У сөзидә, хитай көчмәнлириниң уйғур дияридики тапавитиниң яхшилиқини билдүрүп, өзигә охшаш нефитликтә ишләйдиғанларниң айда 6000 йүәндин 9000 йүәнгичә тапидиғанлиқини, техник ишчиларниң 10 миңдин юқири мааш алидиғанлиқини билдүргән.

Ундин башқа, хитай һөкүмәт таратқулиридиму уйғур аптоном райони вә биңтүәнгә хитай өлкилиридики университет оқуғучилири вә йеза әмгәк күчлиридин давамлиқ адәм қобул қилидиғанлиқи һәққидә хәвәр вә еланлар берилмәктә.

Игилишимизчә, хитай һөкүмитиниң тәшвиқати билән уйғур дияриға вә биңтүәнгә йәрлишиватқан хитай көчмәнлириниң зор көп қисми гәнсу, сичүән, хенән қатарлиқ өлкиләрдин кәлгәникән. Гәнсу өлкилик һөкүмәт торидики хәвәрләргә қариғанда, 2018-йилдин буян гәнсудики намрат деһқанларни көчүрүп хизмәткә орунлаштуруш пиланида, уларниң көп қисми уйғур дияри вә биңтүәнгә көчүрүп келингән. Гәнсу һөкүмәт ториниң бу йил 1-айда елан қилған 2024-йиллиқ деһқанларни йөткәп ишқа орунлаштуруш пиланидиму, шинҗаң уйғур аптоном райониниң асаслиқ нишан икәнлики тилға елинған.

Хитай вәзийити анализчилиридин, америкидики хитай иқтисадий тәтқиқатчиси җең шүгуаң әпәндиниң қаришичә, бу хил тәшвиқатларниң мәқсити, техиму көп хитай көчмәнлирини уйғур дияриға җәлп қилиш болуп, әмәлийәттә бу ши җинпиңниң “шинҗаң истратегийәси” ни, “җуңхуа милләтлири ортақ гәвдиси еңини күчәйтиш” ни нишан қилған икән.

Җең шигуаң мундақ деди: “тәшвиқат нуқтисидин алғанда, бу ши җинпиңниң ‛җуңхуа милләтлири ортақ гәвдиси еңи‚ ни әмәлгә ашуруш үчүн болуп, буниңда хитай нопусини көпәйтиш нишан қилинған. Шуңа буни ‛хитайлаштуруш сиясити‚ дәп чүшәнсәк болиду. ”

Җең шүгуаң әпәнди бундақ тәшвиқатларниң күчийишигә йәнә, йеқинқи йилларда хитай иқтисадидики зор чекинишниң сәвәб болуватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “хитай һазир өзиниң енергийә, материял вә башқа мәһсулатлирини експорт қилидиған сода йолини ечишта, шинҗаңни мәркәз қилиш арқилиқ ғәрбниң дәрвазисини ачмақчи. Йәни оттура асия җумһурийәтлири, иран-русийәни линийә қилған иқтисад чәмбирини қуруп чиқмақчи. Иран вә русийә америка ембарго қойған дөләтләр болғачқа, бу линийә хитай үчүн техиму бихәтәр. Бу нуқтидин алғанда шинҗаң униң көп дөләтләр билән һәмкарлишидиған нуқтиси һесаблиниду. Шинҗаңда хитай көчмәнлири давамлиқ көпәйсә, бу җайда қурулуватқан хитай ширкәтлириниң еһтияҗини қамдайду. Шуңа бу районға хитай көчмәнлирини җәлп қилиш тәшвиқати күчийиватиду” .

Җең шүгуаң әпәндиниң билдүрүшичә, 3 йиллиқ юқум қамалида хитайниң шәрқий өлкилиридики иқтисадниң начарлишишиму, уйғур дияриға берип җан бақидиған хитай көчмәнлириниң барғанчә көпийишигә сәвәб болған.

 Америкидики уйғур сиясий паалийәтчилиридин илшат һәсән әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң шәрқий түркистанға техиму көп хитай көчмәнлирини җәлп қилишидики ахирқи мәқсити, бу районни хитайлаштурушни тезлитиш вә ахирқи һесабта уни хитай дөлитиниң айрилмас бир қисмиға айландуруш икән.

Илшат һәсән әпәнди йәнә хитай көчмәнлири йоллиған тәшвиқат видийолири һәққидә тохтилип, “бу көчмәнләр мәйли қандақ баһаниләр билән уйғур дияриға маканлашсун, уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан хитай һөкүмитигә янтаяқ болуш ролини ойнайду” деди.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлайсиләр.

]]>
Sun, 17 Mar 2024 07:00:00 -0400
Хитай дуняға екиспорт қиливатқан “муқимлиқни қоғдаш әндизиси” ниң африқадики мисаллири (1) 2022-Йили 5-айда хитай дөләт хәвәпсизлик органлириниң хадимлири мисир түрмисидә тутуп турулуватқан 200 дин артуқ уйғур ичидики бир нәпәр уйғурни мисир истихбарат органлири билән бирликтә сорақ қилған. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/afriqa-xitay-03152024112027.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/afriqa-xitay-03152024112027.html Мюнхендин ихтиярий мухбиримиз әкрәм тәйярлиди Хитай рәиси ши җинпиң(оттурида) “алтун кесәк дөләтлири”(BRICS) йиғининиң әң ахирқи күнидики хитай-африқа әмәлдарлар юмилақ үстәл диалогидин кейин африқа дөләтлириниң әмәлдарлири билән хатирә сүрәттә. 2023-Йили 24-авғуст, җәнубий африқа. AP 2022-Йили 5-айда хитай дөләт хәвәпсизлик органлириниң хадимлири мисир түрмисидә тутуп турулуватқан 200 дин артуқ уйғур ичидики бир нәпәр уйғурни мисир истихбарат органлири билән бирликтә сорақ қилған. Хитай истихбарат хадимлириниң чегра һалқип, мисирдәк ят бир дөләттә өзигә тәһдит һесаблиған бирини халиғанчә сорақ қилалишидики асас болса, мисир ички ишлар министирлиқи билән хитайниң дөләт хәвәпсизлик министирлиқи оттурисида имзаланған “терроризим идеологийәсиниң ямришиға зәрбә бериш” келишимидин ибарәт болған. Бундақ һадисә ялғуз мисирдила әмәс, әрәб бирләшмә хәлипилики, маракәш вә башқа мусулман дөләтлиридиму давамлиқ йүз бәрмәктә икән.

“фирансийә авази” радийоси йеқинда елан қилишқа башлиған “хитайниң муқимлиқни сақлаш әндизисиниң африқаға кириши” намлиқ көп қисимлиқ мақалиниң 1-бөликидә баян қилишичә, “хитайниң сақчи модели”, йәни уйғур диярида йолға қоюп кәлгән “үч хил күчләргә зәрбә бериш” ниқаби астидики “муқимлиқни сақлаш әндизиси” 2016-йилидин башлапла африқа әллиригә вә тинч окяндики бәзи арал дөләтлиригә екиспорт қилинип, хели көп дөләтләрдә йилтиз тартишқа башлиған.

Мәлум болғинидәк, хитай сақчи вә хәвәпсизлик күчлириниң 100 дин артуқ дөләттә мәхпий сақчи понкитлирини қуруп, дөләт һалқиған бастуруш билән шуғуллиниватқанлиқи алдинқи2-3 йиллардин буян ғәрб дөләтлиридә диққәткә сазавәр бир темиға айланған, бәзи дөләтләр бу мәсилигә җиддий қарап, “аталмиш иш беҗириш орни” намидики бу хил сақчиханиларни тақаш вә чәкләшкә охшаш тәдбирләрни қоллинишқа башлиған иди. Әмма хитайниң уйғурларни рәһимсизләрчә бастурушта йолға қоюп кәлгән “сақчи модели” ниң африқа әллириниң һакимийәт қатламлириға нәқәдәр чуңқур тәсир көрсәткәнлики кишиләр тәсәввурму қилип бақмиған бир дәриҗигә йәткән.

Түркийәдики истиратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәмниң қаришичә, хитайниң “сақчи модели” ниң африқа әллиригә експорт қилиниши вә униң африқадики мустәбит һакимийәтләр тәрипидин қарши елишқа еришиши сиясий, иқтисадий вә хәлқаралиқ арқа көрүнүшләргә игә болуп, хитай нөвәттә күнсери күчийиватқан ғәрб билән болған сүркилишләргә тақабил туруш үчүн өзигә тәрәпдар топлашқа күчимәктә икән.

Хитайниң пакистан, җибути, сенигал вә башқа бәзи дөләтләрдә һәрбий базиларни қурғанлиқи һәммигә ашкара мәсилә. “хитайниң муқимлиқни сақлаш әндизисиниң африқаға кириши” намлиқ мақалидә нәқил кәлтүрүшичә, техи алдинқи айдила тинч окяндики арал дөлити кирибати хитай сақчи қисимлириниң өз дөлитигә орунлишип, районниң бихәтәрликигә ортақ мәсул болушқа қошулған. Америка ташқий ишлар министирлиқи 27-феврал буниңға қаттиқ наразилиқ билдүрүп, “биз хитай хәвпсизлик қисимлириниң тинч окяндики һечқандақ бир арал дөлитигә ярдими тегиду, дәп қаримаймиз. Әксичә, бу хил һәрикәт райондики тоқунушни вә хәлқаралиқ җиддий вәзийәтни техиму күчәйтиветиши мумкин” дегән һәмдә хитайниң бу һәрикитини “чегра һалқиған бастуруш” дәп атиған.

Норвегийәдики вәзийәт анализчиси бәхтияр өмәр әпәндиниң илгири сүрүшичә, хитай һакимийити өзлириниң мустәбит системисини дуняға експорт қилишни башлиғили узун бир мәзгил болған болуп, хитай һакимийити бу арқилиқ ғәрб қиммәт қаришиға, әркинлик вә демократийәгә җәң елан қилмақта икән.

Мақалидә баян қилишичә, “хитайниң сақчи модели” ниң африқа әллиридә тәтбиқлиниши кишини чүчүтидиған дәриҗигә йәткән. Мәсилән, 2016-йили 4-айда хитай қораллиқ сақчи қисимлири кенийә хәвәпсизлик күчлириниң һәмкарлишиши билән 44 нәпәр тәйвән пуқрасини тутуп, хитайға елип кәткән. Кенийә соти “гунаһсиз” дәп һөкүм чиқарған кишиләрни хитайлар тутуп апирип 15 йиллиқтин кесивәткән. 2022-Йили 1-айда 30 дин артуқ хитай командир, җәңчилири уганда алаһидә қисимлири билән бирлишип, 4 нәпәр хитай пуқрасини тутуп кәткән. 2022-Йили мисир түрмисидә тутуп турулуватқан 200 дин артуқ уйғур ичидин өзлири халиғанлирини бималал сорақ қилалиған. Һәтта 2020-йиллириға қәдәр, хитай сақчилири сақчи формисини кийип, италийә сақчилири билән биргә кочиларда йүрәлигән иди.

Германийәдики вәзийәт анализчиси ғәюр қурбан әпәндиниң қаришичә, африқа вә башқа әлләрдики мустәбит һакимийәтләр тәрипидин қобул қилиниватқан хитай һакимийитиниң “муқимлиқни сақлаш әндизиси” келичәктә бу дөләтләргә, бу дөләтләрниң әркинлик вә демократийәгә тәшна хәлқлиригә нисбәтән еғир ақивәтләрни елип келидикән.

Мақалидә баян қилишичә, 2018-йилидин 2021-йилиғичә 2000 дин артуқ африқалиқ сақчи вә қанун иҗрачилири хитай җамаәт хәвпсизлик министирлиқи тәрипидин тәрбийәләнгән. Бу хитайда тәрбийәләнгән кишиләр африқаниң 2019-йили қобул қилған “африқа сақчилириниң өрнәк қануни” ға мас кәлмәйдиған бир сиясәт вә идеологийә билән тәрбийиләнгән. Йәни хитайда тәрбийиләнгән бу африқалиқ сақчилар әсли сақчиларға мунасип әхлақлиридин узақлишип, пәқәтла өзлириниң мустәбит һакимийитини қоғдашни асаслиқ мәҗбурийәт билидиған аң билән йетиштүрүлгән, хитай компартийәси мәркизий комитетиниң хәвпсизлик қисимлиридин күтидиған “дөләтни мутләқ контрол қилиш модели” ни өзләштүргән. Буниң қандақ яман ақивәтләрни пәйда қилғанлиқиниң конкрет мисаллирини программимизниң кейинки қисимлирида диққитиңларға сунимиз.

]]>
Sat, 16 Mar 2024 07:00:00 -0400
NED Сөһбити: “хитай компартийәсиниң уйғурларни қирғин қилишиға қарши күрәшләр” Д у қ қурулғанлиқиниң 20 йиллиқи тәбриклиниватқанда, шундақла шәрқий түркистандики қирғинчилиқ вә зулум үчүн америка дөләт мәҗлиси бир қатар қарарларни еливатқанда бундақ китаблар техиму муһим https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/ned-xitay-kompartiyesining-qirghin-03152024164738.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/ned-xitay-kompartiyesining-qirghin-03152024164738.html Вашингтондин мухбиримиз әзиз, шәһризад, алим сейтоф тәйярлиди Америка “демократийәни илгири сүрүш фонди” (NED) 14-март күни чүштин кейин ачқан мәхсус муһакимә йиғинида д у қ ниң рәиси долқун әйса әпәнди сөзләватиду. 2024-Йили 14-март, вашингтон. RFA/Alim Séytof Хитай һөкүмитиниң уйғурларни қирғин қилиши муәййән дәриҗидә билингән болсиму, ташқи дуняға анчә тонушлуқ болмиған зулум шәкиллириниң бири хитай һөкүмитиниң чегра һалқиған бастурушларниң изчил давам қилип кәлгәнлики болмақта. Бу хил зулумларниң қурбанлири охшимиған шәкилләрдә буни паш қилған болуп, дуня уйғур қурултийи (д у қ) ниң рәиси долқун әйса язған “хитайниң әркинлик тузиқи” намлиқ әсәрни шу қатардики вәкиллик әмгәкләрдин, дейиш мумкин. 2022-Йили әнглийәдә нәшр қилинғандин буян мәзкур әсәр хәлқарада бәлгилик тәсир қозғиған болуп, америка “демократийәни илгири сүрүш фонди” (NED) 14-март күни чүштин кейин бу әсәр һәққидә мәхсус муһакимә йиғини чақирди. 

“демократийәни алға сүрүш фонди” ниң пирезиденти деймон вилсон (Damon Wilson) ечилиш нутқи сөзләватиду.  2024-Йили 14-март, вашингтон
“демократийәни алға сүрүш фонди” ниң пирезиденти деймон вилсон (Damon Wilson) ечилиш нутқи сөзләватиду. 2024-Йили 14-март, вашингтон
RFA/Alim Séytof

Йиғинда алди билән “демократийәни алға сүрүш фонди” ниң пирезиденти деймон вилсон (Damon Wilson) ечилиш нутқи сөзлиди. У сөзидә буниң ялғузла бир китаб тонуштуруш паалийити әмәсликини, әксичә бир милләт дуч келиватқан зулумниң нөвәттики әһвалини чүшиниш, болупму хитайниң уйғурларни қирғин қилиши һазир аллиқачан хитай чеграсидин һалқип, демократик әлләрниң босуғисида қандақ кеңийиватқанлиқини билиштә, шуниңдәк хитайниң бу мәсилиләрдики җавабкарлиқини сүрүштә қилишта муһим қиммәткә игә икәнликини тәкитләп: “д у қ қурулғанлиқиниң 20 йиллиқи тәбриклиниватқанда, шундақла шәрқий түркистандики қирғинчилиқ вә зулум үчүн америка дөләт мәҗлиси бир қатар қарарларни еливатқанда бундақ китаблар техиму муһим” деди.

Бу қетимқи йиғинниң әзиз меһмини болған долқун әйса арқидин сөз алди. У өзиниң 1990-йиллири алий мәктәп оқуғучилар һәрикитигә рәһбәрлик қилиш сәвәбидин мәктәптин қоғланған вақитлиридин тартип бу хил зулумларни тартип келиватқанлиқини, гәрчә у хитайдин қечип явропадики әркин тупраққа қәдәм алған болсиму шуниңдин кейинки 21 йилда изчил түрдә хитайниң чегра һалқиған паракәндичиликлири түпәйлидин онлиған хәлқара айродурумларда тосуп қоюлғанлиқини, һәтта хитайға қайтурулуш хәвпигә дуч кәлгәнликини сөзләп өтти. Униң ейтишичә, хитай һөкүмити өзлириниң иқтисадий саһәдики әвзәллики вә сиясий тәсиридин пайдилинип долқун әйсани хәлқарада қатмуқат тосқунлуқларға дучар қилған һәмдә шу арқилиқ униң уйғурлар үчүн сөз қилишини тосмақчи болған. Һәтта “хәлқара сақчи тәшкилати” ни суйиистемал қилиш арқилиқ долқун әйса тоғрисида “қизил рәңлик тутуш буйруқи” елан қилдурған. Гәрчә хитайниң һәр хил шәкилләрдики тузақлири бириниң арқисидин йәнә бири оттуриға чиқип турған болсиму долқун әйса һечқачан үмидни йоқатмиған. Әркинлик вә адаләтниң бәдәлсиз болмайдиғанлиқини унтумиған һалда өз дуч кәлгән тосқунлуқларни вә тузақларни бәрбат қилған. Ахирқи һесабта униң бу хил қаршилиқ көрситиш роһи өз ғәлибисини қолға кәлтүргән. Әмма бу җәрянда униң йеқинлири, җүмлидин ата-аниси, аяли вә аилиси роһий җәһәттә буниң дәрдини көп тартқан. Болупму аниси бу җәрянда өзлири тартқан соруқчилиқлар үчүн қилчә ағринмастин долқун әйса үчүн әң зор дәриҗидә қурбан бәргән һәмдә хитай лагерида җан үзгән. Долқунниң аялиму шу қатарда көплигән роһий бесимларға дуч кәлгән. Әмма улар уйғур аяллириниң мәрданилики вә қәйсәрликини өзлириниң әмәлийити арқилиқ намаян қилған. Шуңа бу әсәр ялғуз долқун әйсаниң һаят кәчүрмишлири болупла қалмастин уйғур хәлқи, җүмлидин уйғур аяллири дуч келиватқан зор паҗиәләрниңму җанлиқ инкаси.

Америка “демократийәни илгири сүрүш фонди” (NED) 14-март күни чүштин кейин ачқан мәхсус муһакимә йиғинида д у қ ниң рәиси долқун әйса әпәнди сөһбәттә. 2024-Йили 14-март, вашингтон.
Америка “демократийәни илгири сүрүш фонди” (NED) 14-март күни чүштин кейин ачқан мәхсус муһакимә йиғинида д у қ ниң рәиси долқун әйса әпәнди сөһбәттә. 2024-Йили 14-март, вашингтон.
RFA/Alim Séytof

Сөһбәт риясәтчиси, “вашингтон почтиси” гезитиниң обзорчиси җош рагин (Josh Rogin) өзиниң бу китабни оқуп чиқиш җәрянида һес қилғанлирини көпчилик билән ортақлашти. Шуниңдәк буниң қурбан бериш вә қаршилиқ көрситиш һәққидики типик һекайә икәнликини, болупму уйғур қирғинчилиқиниң бир муһим мәзмуни болған чегра һалқиған зулумлар һәққидики җанлиқ баянлар икәнликини алаһидә әскәртти.

Муһакимә йиғининиң йәнә бир әзиз меһмини америка қошма штатлири (а қ ш) ниң бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) да турушлуқ сабиқ башәлчиси келлий курий (Kelley Currie) ханим иди. У өзи б д т да ишләватқан мәзгилләрдә хитай һөкүмитиниң б д т ни суйиистемал қилиш һәрикитиниң бир муһим қурбани дәл долқун әйсаниң б д т мунбиридә уйғурлар үчүн сөз қилишини тосуш болғанлиқи һәққидә тәпсилий мәлумат бәрди. Униң баян қилишичә, хитай һөкүмити ню-йорк вә җәнвә шәһәрлиридә б д т йиғиниға тәклип қилинған долқун әйсани түрлүк йоллар билән йиғиндин чәкләш, вәкиллик орнини бикар қилиш, һәтта уни қоғлап чиқиришқа урунған. Әмма һәққанийәтни һимайә қилғучи һәр саһә кишилириниң тиришчанлиқи түпәйлидин хитайниң бу хилдики тузақлири вә суйиқәстлири әмәлгә ашмиған.

Шуниңдин кейин хитайниң хәлқараниң көзини бояштики васитилири, уйғурларни дуняға “сәлбий күчләр” тәсвиридә тонуштуруши, америка һөкүмитиниң уйғур сияситидики өзгиришләр, ирқий қирғинчилиқ давам қиливатқан уйғур дияридики мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң ғәрб дунясиға експорт қилиниши, уйғур мусапирлириниң демократик әлләргә йәрләштүрүлүши қатарлиқ мәсилиләр бойичә бир қатар соал җаваблар болуп өтти.

Паалийәтниң ахирида айрим зияритимизни қобул қилған деймон вилсон әпәнди бу хилдики әсәрләрниң маһийәттә уйғур җәмийити дуч келиватқан қирғинчилиқниң нөвәттики тәрәққиятини көрситип бериштә җанлиқ васитә болидиғанлиқини алаһидә тәкитлиди.

 “мениңчә бу бәк муһим. Чүнки биз хитай компартийәсиниң инсанларға, хәлқ аммисиға вә шәхсләргә қандақ зулумларни селиватқанлиқини мушуниңдин бәкму очуқ көрүп йетәләймиз. Гәрчә биз доклатлардин, гезит хәвәрлиридин яки телевизийә пирограммилиридин бу һәқтики хәвәрләрни аңлап турсақму зиянкәшликкә учриған, паракәндә қилинған вә өмүр бойи өз ғурури үчүн күрәшкән бир шәхсниң һаят кәчмишлирини бу китабтин көрәләймиз. Әқәллийси мушундақ бир кишиниң аниси ахирида лагерда җан үзгән. Шуңа бүгүнки бу паалийәтниң йәнә бир әһмийити шу йәрдики, биз бу арқилиқ хитай иҗра қиливатқан зулумларни аддий хәлққә тонуштурдуқ, шуниңдәк бу зулумларниң аллиқачан кишиләр хатирҗәмлик ичидә һаят кәчүрүшкә тегишлик болған әркин җәмийәткә, бизниң өз туприқимизға ямрап болғанлиқини көрситип бәрдуқ. ”

Келлий куррий ханим йиллардин буян долқун әйса дуч кәлгән түрлүк тосқунлуқлар вә хитайниң униңға қарши тузақлириға қарши күрәштә изчил йеқиндин ярдәмдә болуп кәлгән кишиләрниң бири. У бу һәқтә радийомизға сөз қилип уйғур апторлар йезип чиққан мушу хилдики әсәрләрниң авамни тәрбийәләштә зор рол ойнайдиғанлиқини әскәртти:

 “шәхсән мән нури түркәлниң яки долқун әйсаниң китабини оқуп чиққан кишиләр билән учришип баққан. Уларниң һәммисила өзлириниң бу китабларни оқуштин бурун уйғурларниң реал әһвали һәққидә анчә көп нәрсини билип кәтмигәнликини, бу китабларниң болса уларниң обданла көзини ечип қойғанлиқини вә бу ишлар һәққидә тунҗи қетим тәпсилий мәлумат бәргәнликини тилға алиду. Демәк бу китаблар оқурмәнләргә зор тәсир көрсәткән, шуниңдәк уйғурларниң нөвәттики әһвалини билмәйдиғанларниң бу һәқтә чүшәнчә һасил қилишиға ярдәмдә болған. Хәвириңиз болғинидәк, бу дуняда башқиларниң диққитини қозғашта риқабәткә чүшкән нурғун һадисиләр мәвҗут. Бу кишиләрниң ашу хилдики әсәрлири болса ашундақ тәсирлик вә муһим болған һекайиләрни күчлүк шәкилдә баян қилип бәргән. Бу хилдики шәхсләрниң өз һекайилирини сөзлиши бу җәһәттин алғанда наһайити муһим. ”

Бу қетимқи муһакимә йиғини тоғрисида сөз болғанда долқун әйса бу китаб гәрчә өз намида елан қилинған болсиму буниңға нәччә онлиған кишиниң әҗри сиңгәнликини, шуниңдәк бу китабниң өз нөвитидә уйғур давасидики бир түрлүк мәзмун икәнликини тилға алиду.

Мәлум болушичә, йеқинқи йилларда хитайниң чегра һалқиған зулумлири көплигән шәкилләрдә давам қиливатқан вә кеңийиватқан болуп, йиғин иштиракчилири көрситип өткәндәк “уйғурлар буниң һазирқи қурбанлири болса, ғәрб дуняси кейинки нөвәтлик қурбанлири болуш алдида” дәп қарилишқа башлимақта.

]]>
Fri, 15 Mar 2024 18:39:35 -0400
Гордон чаң: “хитай тиктокни қолдин берип қоюшни һәргиз халимайду” Хитай һәргизму уни қолдин чиқирип қоюшни халимайду. Чүнки улар бу арқилиқ 170 милйон америкалиқ абонтниң санлиқ мәлуматиға игә болиду. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-tiktokni-qoldin-berip-03152024161323.html?encoding=cyrillic https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-tiktokni-qoldin-berip-03152024161323.html Вашингтондин мухбиримиз ирадә тәйярлиди Тикток ширкитиниң калифорнийә иштати кулвир шәһиридики хизмәт бинасиниң алдидики камералар. 2023-Йили 17-март, кулвир AP Photo/Damian Dovarganes Америка авам палатаси тикток әпини хитайдики ана ширкити байтдәнс (ByteDance) тин айрилип чиқишқа қистайдиған, ундақ қилмиған тәқдирдә, уни америкада омумйүзлүк чәкләшни нишан қилған қанун лайиһәсини 13-март күни көп санлиқ аваз билән мақуллап чиққан иди.

Айлиқ актип қолланғучи сани ялғуз америкадила 150 милйон болған, дуня миқясида бир милярд актип қолланғучиға игә болған тикток әпи һәққидә чиққан бу қарар күчлүк диққәт қозғимақта. Бу қанун лайиһәсиниң кеңәш палатасида авазға қоюлидиғанлиқи җиддий диққәт қозғаватқан бир пәйттә, тикток ширкити йәнә бу әпни қоллинип, америкадики абонтлириға учур әвәтип, уларни америка дөләт мәҗлисидики бу қанун лайиһәсигә қарши чиқишқа чақирған.

Улар абонтларға әвәткән учурида мундақ дегән:

 “авам палата әзалири тиктокни чәкләш үчүн аваз бәрди. Бу сиз һәм сизгә охшаш 170 милйон америкалиққа тәсир көрситиду. Әгәр кеңәш палатасиму буни қоллап аваз бәрсә, сиз яхши көридиған бу мунбәр тақилип кетиши мумкин. Дәрһал кеңәш палата әзалириға телефон қилип, тиктокниң сиз үчүн қанчилик муһимлиқини ейтиң.”

Бундин сирт йәнә тиктокниң иҗраийә рәиси җу шовзи (Shou Zi Chew) му өз алдиға бир видийо тарқитип, америкалиқларни тиктокни қоғдап қелишқа сәпәрвәр болушқа чақирған. У видийосида “америкалиқларни асасий қанундики һоқуқлирини һимайә қилиш” қа чақирған һәмдә йәнә “биз пикир әркинликини қоғдаш үчүн ахирғичә күрәш қилимиз” дегән.

Тикток ширкитиниң американиң дөләт бихәтәрликини нәзәрдә тутуп чиқарған бу тәдбирини қандақтур америкалиқларниң пикир әркинликиниң чәклиниш мәсилисидәк қилип көрситишкә урунуши, көзәткүчиләрниң күчлүк диққитини қозғиди.

Америкадики хитай ишлири мутәхәссиси гордон чаң радийомизға қилған сөзидә тикток мәсилисиниң пикир әркинлики мәсилиси әмәсликини тәкитлиди.

 У мундақ деди: “тикток иҗраийә рәисиниң сөзи толиму әхмиқанә. Тикток мәсилиси һәргизму америкалиқларниң асасий қанундики һоқуқлириниң дәпсәндә қилиниш мәсилиси әмәс. Америка бу йәрдә тиктокниң ичидики мәзмунларни контрол қилимән яки уни өчүримән, демиди. Бәлки тикток ширкитиниң хитайдики ана ширкити билән мунасивитини рәткә селишни көзләватиду. ”

Тикток ширкити һазирғичә американиң мунасивәтлик даирилири тәрипидин байқалған күчлүк испатларға қаримай, хитай һөкүмити билән болған мунасивитини етирап қилмиған. Һалбуки, американиң тиктокни қарши тәдбир қоллинишқа өтүши билән тәң, хитайниң һөкүмәт ахбаратлири вә һәмдә хитай һөкүмәт әмәлдарлири “X” қатарлиқ иҗтимаий таратқулар арқилиқ тәрәп-тәрәптин буниңға қаршилиқ билдүрүшкә башлиған.

Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң ахбарат ишханиси “X” тики рәсмий һесабида “тиктокқа алақидар қанун лайиһәсиниң америка авам палатадин өтүши адил риқабәт пиринсипиға вә хәлқара тиҗарәт қаидилиригә хилап” дегән.

Американиң хитайда турушлуқ баш әлчиси никулас бурнис әпәнди, 14-март “бломберг телевизийәси” ниң зияритини қобул қилғанда, “хитай һөкүмитиниң американиң тиктокни чәклимәкчи болғанлиқини әйиблиши толиму күлкилик” дегән.

У мундақ дегән: “бу һәптә америкада тиктокни чәкләш һәққидә гәп болғандин кейин, биз бейҗиңдин чиқиватқан нурғун әйибләшләрни аңлидуқ. Бу наһайити күлкилик бир иштур. Чүнки хитай әмәлдарлири X дин пайдилинип американи тәнқидлийәләйду. Әмма улар өз пуқралирини X, фейсбок, инстаграм, гугил торини ишлитиштин чәкләйду” .

Америка дөләт мәҗлис әзалири тикток әпини хитайдики ана ширкити байтдәнстин айрилип чиқишқа үндәватқан болуп, улар әгәр ширкәт буниңға көнмигән тәқдирдә андин уни америкадин чәкләйдиғанлиқи һәққидә тәклип сунған. Һалбуки, хитай ташқи ишлар министирлиқи бу һәқтики баянатида, “тиктокниң америка қанунлири бойичә, ройхәткә алдурулған қанунлуқ ширкәт” дегәнләрни илгири сүрүп, американи зорлаш васитиси қолланди, дәп әйиблигән. Тикток иҗраийә әмәлдариму бүгүн дөләт мәҗлисидә тиктокни сатидиған яки сатмайдиғанлиқи һәққидики хәвәргә җаваб бәрмигән.

Америка-хитай истратегийәлик риқабәт алаһидә комитети X тики инкасида, “мана бу хитай һөкүмитиниң тиктокниң контролини қолдин чиқириветишни халимайдиғанлиқини намаян қилип бериду. Барлиқ америкалиқлар буниң сәвәбини чоңқур ойлинип беқиши керәк” дегән.

Гордон чаң әпәндиму хитайниң һәргизму тиктокни қолдин чиқириветишни халимайдиғанлиқини ейтти.

У мундақ деди: “хитай һәргизму уни қолдин чиқирип қоюшни халимайду. Чүнки улар бу арқилиқ 170 милйон америкалиқ абонтниң санлиқ мәлуматиға игә болиду. Алгоризимни қоллинип туруп, хитай компартийәсиниң тәшвиқатини қилалайду. Халиса америкалиқ яшларни чүшкүнләштүрүп, зәһәр чекишкә, һәтта өлүвелишқа тәшвиқ қилиду. Қисқиси, бу америка үчүн зор хәтәр. Тикток һәргизму аддий бир тиҗарий паалийәт әмәс, у бәлки хитай һөкүмитиниң қорали. ”

Техи бир күн аввал тикток әп деталиниң хитайдики баш ширкити болған байтдәнс (ByteDance) ширкитиниң тикток әпи арқилиқ америкалиқ қолланғучилар үстидин қилған җасуслуқ қилмишлирини ашкарилайдиған хәвәрләрни язған 3 нәпәр америкалиқ журналистниң изини мәхпий қоғлиғанлиқи ашкариланған иди. “форбес” журнилиниң тәһрират директорлири “бу уларниң тикток абонтлиридин топлиған учурлар билән немә қиливатқанлиқи тоғрисида негизлик соалларни пәйда қилиду” дәп агаһландурған иди.

]]>
Fri, 15 Mar 2024 17:45:00 -0400