Uyghur ug https://www.rfa.org/uyghur?encoding=latin Radio Free Asia Uyghur https://www.rfa.org/++plone++rfa-resources/img/rfa-logo-400.jpg https://www.rfa.org/uyghur?encoding=latin Uyghur élide ramizan mezgilide köpinche meschitlerning taqaqliq, imamlarning qamaqliq ikenliki ashkarilandi Ghulja shehiridiki ahaliler komitéti mes'ullirimu, mehelle we etrapida diniy zatlarning qalmighanliqi, köpinchisining türme we lagérlarda jaza ötewatqanliqidin bésharet berdi. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-elide-ramizan-03182024163733.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-elide-ramizan-03182024163733.html Washin'gtondin muxbirimiz shöhret hoshur teyyarlidi Qeshqer shehiridiki qulup sélin'ghan bir meschitning derwazisi. 2017-Yili 23-mart, qeshqer REUTERS Xitay da'iriliri bu yil ramizan heqqide héchqandaq éghiz achmasliq ariliq, Uyghur élidiki diniy basturushlirini xelq'ara jama'etning közidin qachurushqa urunmaqta. Muxbirimizning téléfon ziyaretliri dawamida, yéqinqi yillardiki chéqishtin aman qalghan az sandiki meschitlerningmu taqaq ikenliki, diniy zatlarning köpinchisining yenila qamaqta ikenliki؛ mana bu ikki amaliningmu rayonda ramizan ibadetlirini mumkinsizleshtürgenliki ashkarilandi. Töwende muxbirimiz shöhret hoshurning bu heqte teyyarlighan pirogrammisi diqqitinglarda bolidu.

Xitay da'iriliri 2015 ‏we 2016-yilliri “Meschitlerni elalashturush” nami astida, Uyghur élidiki mutleq köp sandiki meschitlerni chéqip tashlighan, aman qalghanliri 2017-yilidiki chong tutqun mezgilide taqilip ketkenidi. Ilgiriki éniqlashlirimizdin yene melum bolushiche, xitay terep 2020-yiligha kelgende, xelq'ara jama'et pikrining bésimi bilen her bir nahiyede birqanche meschitni körgezmilik üchün achqan bolsimu, bu meschitlerge da'iriler teyinligen imam we namazxanlardin bashqa, adettiki puqralar qedem bésishqa jür'et qilalmighanidi.

Biz Uyghur élining bu yilqi ramizan weziyitini aydinglashturush üchün, rayondiki alaqidar idare-organlargha téléfon qilduq. Xadimlar aldinqi kündikige oxshashla bu témida so'allirimizgha jawab bérishni ret qildi. Biz rayondiki meschit we diniy zatlarning nöwettiki ehwalini bilish üchün, aldinqi ayda yurti nilqa nahiyesini ziyaret qilip kelgen qazaqistan puqrasi tursun'eli döletbektin melumat soriduq. U, ghuljadiki 29 künlük ziyariti dawamida, peqet birla meschitni körgenliki, bu meschitning aldidin 10 qétim ötken bolsimu, meschitke kirip-chiqqan bir kishini körmigenlikini ashkarilidi. U yene rayondiki siyasiy weziyet ensizchiliki sewebidin uchrashqan kishilirining meschitlerde néme üchün adem yoqluqi heqqide izahat bérishkimu jasaret qilalmighanliqini tilgha aldi. U nilqadin bashqa toqquztara, künes qatarliq nahiyelerni kezgen bolsimu, ochuq bir meschit uchratmighan.

Tarawa namizi ramizandiki sawabi chong sanilidighan we ijtima'iy tesiri keng bolghan ibadetlerdin biridur. Ghulja nahiyesidin téléfonimizni qobul qilghan bir ahaliler komitéti mudiri, özining tarawining néme ikenlikini bilip ketmeydighanliqini izahlash bilen birlikte, özi mes'ul kentte birmu meschit yoqluqini, shunga bu kentte tarawa namizi oqulushtin söz échishning mumkinsizlikini ashkarilidi. Ghulja shehiridiki ahaliler komitéti mes'ullirimu, mehelle we etrapida diniy zatlarning qalmighanliqi, köpinchisining türme we lagérlarda jaza ötewatqanliqidin bésharet berdi. Qeshqerning yéngisheher we konasheher nahiyesidiki saqchi xadimlirimu, öz tewelikide meschitler sanining azliqi, uning üstige bularning taqaq ikenlikini bayan qilish arqiliq, Uyghur élide ramizan ötküzüshning her jehettin mumkinsizleshkenlikini otturigha chiqardi.

Xitay da'iriliri xelq'ara sehnilerde “Dunyadiki eng bextlik musulmanlar” dep teshwiq qiliwatqan Uyghur jem'iyitide meschitlerning ramizan mezgilidimu taqaqliq we diniy zatlarning qamaqta ikenliki heqqide melumat berduq.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 20:11:39 -0400
Uyghurluqqa da'ir barliq amillar xitaychilashturulmaqta Uyghur ta'amliri heqqide söz bolghanda, Uyghur ta'amlirining türlirining köplüki, sheklining xilmu xilliqi, étilish hüner sen'itining inchikiliki, süpiti we quwwitining yuqiriliqi bilen meshhur ikenliki tilgha élinidu. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-amil-03182024100910.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/uyghur-amil-03182024100910.html Washin'gtondin muxbirimiz nur'iman teyyarlidi Ürümchi shehiri tiyanshan rayoni döngköwrük kocha bashqarmisi guyüen kochisi mehellisi ötküzgen 100 a'ile ziyapitidin körünüsh. 2023-Yili 25-iyun. ts.cn Uyghur ta'amliri heqqide söz bolghanda, Uyghur ta'amlirining türlirining köplüki, sheklining xilmu xilliqi, étilish hüner sen'itining inchikiliki, süpiti we quwwitining yuqiriliqi bilen meshhur ikenliki tilgha élinidu. Emma 2017-yilidin buyan xitay hökümitining Uyghur milliy medeniyet kimlikini yoqitish üchün yürgüzgen bir qatar siyasetliri netijiside Uyghur ta'amliriningmu xitaychilashturuluwatqanliqi künséri gewdilenmekte.

Yéqindin buyan xitay hökümiti xelq'araliq ijtima'iy taratqularda, Uyghurlarning kiyim-kéchekliri, yémek-ichmeklirige a'it sin filimlirini “Shinjang” ni tonushturush namida köplep hembehirler arqiliq, Uyghurlarning “Jungxu'a millitining bir parchisi” ikenlikini küchep teshwiq qilmaqta. Ijtima'iy taratqularda eng köp tarqalghan sin filimlirining ichide “Shinjang ta'amliri” témisidiki köp qisimliq höjjetlik filim Uyghur mesilisini tetqiq qiliwatqan mutexessislerning diqqitini tartqan bolup, mezkur filimda Uyghurlarning özige xas bolghan milliy tamaqlirining teweliki, yeni Uyghur xasliqi tilgha élinmay hemmisi “Shinjang” nami bilen atalghan shuningdek xitay medeniyitining bir qismi süpitide körsitilgen.

Bu filimni körgen mutexessislerning yazghan inkaslirida xitay hökümitining Uyghurlargha a'it her qandaq medeniyet amillirini “Xitay medeniyitining bir qismi” dep teshwiq qiliwatqanliqini bildürgen.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, xitay ishliri mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, aldi bilen Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqide toxtaldi. U yene xitay hökümitining nechche yildin buyan Uyghurlarning örp-adetlirini ajizlashturup, yoqitip méngiwatqanliqi, hetta Uyghur ta'amlirinimu “Xitayning medeniyitining bir qismi” dep teshwiq qélish arqiliq Uyghurlarni pütünley chetke qéqiwatqanliqini tekitlidi.

Uyghur medeniyiti heqqidiki tetqiqatliri bilen tonushluq bolghan shiwétsiyelik Uyghur tetqiqatchi zulhayat ötkür xanim Uyghur ta'am medeniyiti heqqide toxtilip, Uyghur ta'amlirining nahayiti uzun tarixqa ige ikenliki, xitaylarning Uyghur tamaqlirini özlirining tamaq medeniyitige özleshtürüsh tarixningmu nahayiti burun bashlan'ghanliqini tekitlidi.

U yene xitaylarning yéqindin buyan Uyghur kimlikining muhim bir qismi bolghan Uyghur ta'amlirini özining qiliwélishqa urunuwatqanliqi we uning bilenla qalmastin Uyghurlarning dastixan medeniyitimu buzuwatqanliqini bayan qildi.

Amérika qatarliq gherb döletliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep élan qilin'ghan xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan keng kölemlik basturush siyasiti Uyghurlarni keng kölemde tutqun qilishtin bashqa Uyghur medeniyitini, kimlikini yoqitishni asas nishan qilghan. Jümlidin Uyghur yémek-ichmek medeniyitige buzghunchiliq qilish yaki uni xitayning qiliwélish ehwalliri barghanséri medeniyet qirghinchiliqning eng küchlük ispatliri qatarida otturigha chiqishqa bashlighan.

Diqqet qilishqa tégishlik yene bir nuqta shuki, xitay hökümet emeldarliri we xitay taratquliri X de Uyghurlargha da'ir nurghun atalmish “Xushal Uyghur” teshwiqatlirini asasen dégüdek “Shinjang” atalghusini ishlitip turup hembehirligen.

Erkin ekrem ependi bu heqte toxtilip, xitayning meqsetlik halda Uyghurlargha da'ir xewerlerde “Uyghur” dégen millet uqumini ishlitishning ornigha “Shinjang” dégen jughrapiyelik atalghuni ishlitiwatqanliqi, bu arqiliq Uyghur kimlikini ajizlashturmaqchi boluwatqanliqini tekitlidi.

“Xitay milletler géziti” ning 16-yanwardiki xewirige qarighanda, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni mustehkemlesh we milletlerning ariliship kétishini ilgiri süridighan yerlik nizam “Ili qazaq aptonom oblastidiki her qaysi milletlerning alaqilishish, almashturush we yughurulup kétishini ilgiri sürüsh nizami” Uyghur rayonida tunji bolup ilida 1-yanwardin bashlap yolgha qoyulushqa bashlighanidi. Uyghur mesilisini tetqiq qiliwatqan chet ellik mutexessisler mezkur nizamdiki belgilimilerning Uyghur rayonida Uyghurlarning asasliq millet ikenlikini körsitip béridighan barliq amillarni yoq qilishni meqset qilghanliqini bildürüshkenidi.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 18:20:00 -0400
London kitab yermenkiside xitayning Uyghurlargha qarshi “Medeniyet qirghinchiliqi” muhakime qilindi 2024-Yilliq london kitab yermenkisi (The London Book Fair) de Uyghurlarning pikir qilish erkinliki, neshr erkinliki we kitab oqush erkinlikige qarita künséri küchiyiwatqan xewp, jümlidin medeniyet qirghinchiliqi muhakime qilindi. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/london-kitab-yermenkisi-kishilik-hoquq-03152024174549.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/london-kitab-yermenkisi-kishilik-hoquq-03152024174549.html Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi 2024-Yilliq london kitab yermenkiside, xelq'ara neshriyat jem'iyiti, en'gliye qelemkeshler jem'iyiti we xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti birlikte orunlashturghan “Neshriyat erkinliki: ipadilesh, neshr qilish we oqush” namidiki yighindin körünüsh. 2024-Yili mart, london Eziz eysa elkün 2024-Yilliq london kitab yermenkisi (The London Book Fair) de Uyghurlarning pikir qilish erkinliki, neshr erkinliki we kitab oqush erkinlikige qarita künséri küchiyiwatqan xewp, jümlidin medeniyet qirghinchiliqi muhakime qilindi.

2024-Yili 3-ayning 14-küni xelq'ara neshriyat jem'iyiti, en'gliye qelemkeshler jem'iyiti we xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti qatarliq orunlar birlikte 2024-yilliq london kitab yermenkiside “Neshriyat erkinliki: ipadilesh, neshr qilish we oqush” namida alahide yighin ötküzgen bolup, Uyghurlar duch kéliwatqan mesililer mana shu yighinda otturigha qoyuldi.

Bu yighin dunyaning her qaysi jaylirida pikir erkinliki, neshr qilish erkinliki we kitab oqush erkinlikige qarita künséri küchiyiwatqan xewpini hel qilishni meqset qilghan. Bu tehditlerning kitab saheside keng tesirge ige bolup, aptorlar, neshriyatchilar, kitab satquchilar, kutupxanilar we oqurmenlerge chongqur tesir körsetkenliki bilinmekte.

London uniwérsitétining tetqiqatchisi, sha'ir eziz eysa elkün Uyghur sha'iri abduxaliq Uyghurning shé'irini tonushturuwatidu. 2024-Yili mart, london
London uniwérsitétining tetqiqatchisi, sha'ir eziz eysa elkün Uyghur sha'iri abduxaliq Uyghurning shé'irini tonushturuwatidu. 2024-Yili mart, london
Eziz eysa elkün

“Muhapizetchi géziti” (The Guardian) diki klayir armsitstéd (Claire Armitstead) riyasetchilik qilghan bu yighinida birqism mutexessisler we hörmetke sazawer shexsler nutuq sözligen. En'gliye yazghuchilar jem'iyitining ezasi, sha'ir eziz eysa elkünmu mezkur yighinda söz qilghan. U Uyghurlarning pikir erkinliki, neshr qilish erkinliki we kitab oqush erkinlikining xitay hökümiti teripidin tosqunluqqa uchrishi we künséri küchiyiwatqan xewpi heqqide tepsiliy uchur bergen.

Oxshash künde, xelq'ara qelemkeshler jem'iyitining teshkillishi bilen mezkur 2024-yilliq london kitab yermenkiside Uyghur shé'iriyiti we sha'irlar duch kelgen qismetler heqqidimu bir muhakime yighini échilghan. Buningda eysa elkünning terjime we tehrirlikide tüzülgen “Uyghur shé'irliri” namliq kitab tonushturulghan. Bu yighinda türmidiki köpligen yazghuchi we sha'irlarning ijadiyiti we béshigha kelgen éghir künler heqqide tepsiliy pikir we chüshenche bérilgen.

2024-Yilliq london kitab yermenkiside, xelq'ara neshriyat jem'iyiti, en'gliye qelemkeshler jem'iyiti we xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti birlikte orunlashturghan “Neshriyat erkinliki: ipadilesh, neshr qilish we oqush” namidiki yighindin körünüsh. 2024-Yili mart, london
2024-Yilliq london kitab yermenkiside, xelq'ara neshriyat jem'iyiti, en'gliye qelemkeshler jem'iyiti we xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti birlikte orunlashturghan “Neshriyat erkinliki: ipadilesh, neshr qilish we oqush” namidiki yighindin körünüsh. 2024-Yili mart, london
Eziz eysa elkün

Eziz eysa elkün ependi türme-lagérlargha tashlan'ghan Uyghur tarixi we medeniyiti sahesidiki töhpikar Uyghur ziyaliyliri, jümlidin yazghuchi-sha'irlar, tarixchilar, tilshunaslar, folklorshunaslarning ijadiyiti we béshigha kelgen éghir künler heqqide söz qilghan. Siyasiy pikir we ijadiyiti tüpeyli özining we a'ilisining béshigha kelgen éghir azab-oqubetlerni sözlesh arqiliq Uyghurlar uchrighan zulumni yorutup bergen.

Milletning teqdiri heqqide köpligen maqalilerni yazghan, Uyghur jem'iyitining pikir éqimigha tesir körsetken yalqun rozi, abduqadir jalalidin qatarliq ziyaliylardin bashqa yene tarixchi abliz orxun, folklorshunas rahile dawut, tarixiy romanliri bilen dang chiqarghan yasinjan sadiq choghlan, jem'iyetshunasliq doktori zulpiqar barat öz bash qatarliq köpligen tetqiqatchi we yazghuchilarning türme-lagérlargha tashlan'ghanliqi delillen'genidi. Eziz eysa ularning tetqiqati yeni pikir we chüshenchiliri sewebidin ziyankeshlikke uchrighanliqini tilgha alghan.

Bu yighinni teshkilligüchi xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti asiya tinch okyan rayonining bashliqi rus xoldér (Ross Holder) radiyomiz ziyaritini qobul qilip yighin heqqide bizge tepsiliy öchür berdi. U mundaq dédi.

“Uyghur shé'irliri” namliq kitabning muqawisi.
“Uyghur shé'irliri” namliq kitabning muqawisi.
Eziz eysa elkün

“Méningche bu pa'aliyet dunyaning diqqitini shinjangdiki yazghuchi, tetqiqatchi we sha'irlargha qaritishqa türtke bolidu. Biz türmige tashlan'ghan yazghuchi, tetqiqatchi we sha'irlargha dunyaning diqqitini jelp qilishni oylap bu pa'aliyetni orunlashturduq. Bu pa'aliyet ularning yéziqchiliqini gewdilendürüshning yaxshi usuli. Shundaqla biz pa'aliyet arqiliq edebiyatning küchini we kölemlik basturush we zulum astida yoqitiliwatqan nersilerni namayan qilmaqchi bolduq. Biz eziz eysa elkünning terjime we tehrirlikide tüzülgen ‛Uyghur shé'irliri‚ namliq kitabni tonushturduq. ‛Uyghur shé'irliri‚ namliq bu kitabning neshr qilinishi edebiyatqa Uyghurlarning qoshqan muhim töhpiliridin biri bolup hésablinidu. Bu kitabqa türmige tashlan'ghan köpligen yazghuchi we sha'irlarning shé'irliri kirgüzüldi. Bu kitab yazghuchi we sha'irlarning ijadiyiti heqqide yaxshi pikir we chüshenche béripla qalmastin, xitayning Uyghurlar üstidiki ziyankeshlikining qebih mahiyitini heqiqiy gewdilendürüp béridu.”

Eziz eysa elkün ependi bu yighinning Uyghur élide hélihem dawam qiliwatqan “Medeniyet qirghinchiliqi” ni tonutush we bildürüsh üchün nahayiti yaxshi purset bolghanliqini alahide tilghan aldi.

Bu yighin'gha qatnashqan Uyghur élide 18 yil yashighan tetqiqatchi we “Zimistan” (Bitter Winter) zhurnilining yazghuchisi rus in'gram (Ruth Ingram) radiyomiz ziyaritini qobul qildi. U Uyghurlar heqqide échilghan bu ikki yighin heqqide özining tesiratini sözlep mundaq d:

“U yighin'gha kelgen kishilerning hemmisi Uyghurlargha we xeter astidiki yazghuchilarni bilishke qiziqidighan kishilerdur. Bu pa'aliyetni xelq'ara yazghuchilar jem'iyiti teshkillidi. Bu yerge kelgen kishiler Uyghur edebiyati, yazghuchilar we Uyghurlarning ehwal toghruluq köp nerse ögendi. Andin yighin'gha qatnashqan kishiler éniqki bu yighin'gha munasiwetlik uchurlarni ijtima'iy alaqe torida hembehirleydu. Eziz eysamu ijtima'iy alaqe torida hembehirleydu. Bu heqiqeten tesirlik bir pa'aliyet boldi. Méningche nurghun kishiler hazirghiche Uyghur yazghuchilarning qanchilik derijide zulumgha uchrighanliqini téxi hés qilalmidi. Köp oqurmenler Uyghurlarning medeniyiti, tili we Uyghur yazghuchiliri heqqide köp nerse bilmeydu. Uyghurlargha séliniwatqan zulum heqiqeten köp. Gherb döletliri xitaydin mal sétiwalidu we xitay bilen dawamliq soda qiliwatidu. Bu, xitayni righbetlendüridu. Hemde oqurmenler xitaydin mal sétiwélish we xitay bilen dawamliq soda qilishning Uyghurlar bilen qandaq munasiwiti barliqini bilip ketmeydu. Buninggha Uyghurlarning qandaq qaraydighanliqni bilmeydu. Shunga bu pa'aliyet bu toghruluq angni ashurush, oqurmenlerge Uyghurlarning ehwalini bildürüshte muhim ehmiyetke ige.”

London kitab yermenkisi 1971-yilidin buyan her yili ötküzülidighan chong tiptiki kitab yermenkisi bolup, adette her yili martta en'gliyening london shehiride ötküzülidiken. Bu yermenke dunyadiki eng chong kitab yermenkiliridin biri hésablinidiken. Bu yilqi london kitab yermenkisi 2024-yili 3-ayning 12-küni bashlinip 3-ayning 14-küni axirlashqan. Bu yermenkige 160 artuq döletning neshriyat sahesidiki wekilliri qatnashqan.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 16:30:00 -0400
Eqide polat: “Li jingjing, xitay türmisidiki apam rahile dawutnimu ziyaret qilalamsiz?” Xitay kommunist hökümitining chet ellerge qaratqan teshwiqat qanili bolghan CGTN, yéqinqi mezgillerde Uyghur diyarida qismen Uyghurlarni ziyaret qilip ishligen in'glizche filimlirini köplep tarqatmaqta. https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/xitay-teshwiqati-03142024155612.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/xitay-teshwiqati-03142024155612.html Washin'gtondin muxbirimiz gülchéhre teyyarlidi Xitay yer shari téléwiziye muxbiri li jingjing X te tarqatqan “Amérika némishqa shinjangni xitaydin bölüwetmekchi?” namliq widiyoning ékran kesmisi. 2024-Yili yanwar. Xitay kommunist hökümitining chet ellerge qaratqan teshwiqat qanili bolghan CGTN, yéqinqi mezgillerde Uyghur diyarida qismen Uyghurlarni ziyaret qilip ishligen in'glizche filimlirini köplep tarqatmaqta. Bolupmu yéqindin buyan xitayning muxbirlarni kütüwélish yighinlirida xitay hökümitining Uyghur rayonini tereqqiy qildurush siyasetliri toghriliq arqa-arqidin so'al sorap we programma ishlep, özining xitay teshwiqatchisi ikenlikini ashkarilap qoyghan CGTN ning atalmish muxbiri li jingjing, bu qétim xitay xelq qurultiyining ürümchidiki wekili aynur abbasni ékran'gha chiqarghan.

12-Mart küni CGTN tarqatqan bu teshwiqat filimida, li jingjing sözini aldi bilen “Aynur abbasning bu hékayisi, sizning Uyghur ayallirining shinjangda qandaq yashaydighanliqini heqiqiy chüshinishingizge yardem béridu” dep bashlighan.

Uning tonushturushiche, u bu yil féwralda ürümchige bérip ziyaret qilghan xitay memliketlik xelq qurultiyining wekili aynur abbas yéqinqi yillarda gül we pirenik dukini échip ronaq tapqan karxanichi iken. Uning ishxanisigha yene “Ürümchi saybagh rayoni asasiy qatlam xelq qurultiyi wekili alaqilishish merkizi” dégen lozunka ésiqliq iken. 2004-Yilidin bashlap ürümchi saybagh rayonida gül dukini échip ish bashlighan aynur abbas özining asasiy qatlamdin chiqqan shirkiti we qazan'ghan muweppeqiyetliri bilen xitay memliketlik xelq qurultiyining wekillik salahiyitige érishken iken. Li jingjing aynur abbasni taratqulargha kötürüp chiqish arqiliq, Uyghur ayallirining xitay memliketlik xelq qurultiyining wekili bolup, dölet bashqurush we siyaset belgilesh ishlirigha qatnishiwatqanliqini teshwiq qilmaqchi bolghan.

Rahile dawut ghayib bolghanliqining üch yilliqi munasiwiti bilen, uning dunyaning herqaysi jayliridiki dostliri we kesipdashliri uninggha bir widéyoluq salam yollap, uni küchlük bolushqa ilhamlandurdi.

Bu teshwiqat filimimu xuddi xitayning ikki yildin buyan dawam qiliwatqan “Shinjangning hékayisini yaxshi sözlesh” ke da'ir bir yürüsh teshwiqatigha oxshash, aynur abbas uning gül dukinida ishlewatqan Uyghur ayallarning birlikte “Shinjang yaxshi jay!” dep ünlük sho'ar towlishi bilen axirlashqan.

Bu teshwiqat filimi yalghuz xitayning CGTN qanili we li jingjingning x qatarliq ijtima'iy taratqu hésablirida tarqitilipla qalmay, xitayning pakistandiki diplomati jang xéching qatarliqlarning shexsi hésabliridimu tarqitilghan. Uning bu teshwiqat filimi ijtima'iy taratqularda tarqitilghandin kéyin, Uyghurlar weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqan kishilerning tenqidiy inkaslirini qozghighan.

Bezi inkas qaldurghuchilar xitayning bu teshwiqatini “Yirginchlik” dep teswirligen bolsa, yene beziler uni ikkinchi dunya urushi mezgilidiki natsistlarning yehudiylargha qaratqan qirghinchiliqini yoshurush taktikilirigha oxshatqan.

Xitayning bu nöwet aynur abbas isimlik atalmish Uyghur karxanichilar wekilini xitayning xelq'aragha qaratqan in'giliz tilidiki teshwiqat qaniligha élip chiqishi؛ uning éghizi arqiliq xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq jinayitini inkar qildurushi؛ shundaqla Uyghur ayallirining barliq heq-hoquqlardin toluq behrimen bolup bextiyar yashawatqanliqini bazargha sélishi, chet ellerdiki Uyghurlarning, bolupmu lagér shahitliri we pa'aliyetchilerning küchlük inkasini qozghimaqta.

Xitay hökümiti teripidin ömürlük qamaqqa höküm qilin'ghan Uyghur folklorshunas, piroféssor rahile dawutning amérikadiki qizi eqide polat radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitayning teshwiqatini qiliwatqan CGTN muxbiri li jingjinggha mundaq so'al qoydi:

“Li jingjing xanim, siz muweppeqiyet qazan'ghan Uyghur ayallarni ziyaret qildim, dédingiz. Méning apam rahile dawutmu özining kespide muweppeqiyet qazan'ghan netijilik ayal, tetqiqatchi, nurghunlighan shagirtlarni terbiyilep chiqqan proféssor, shundaqla ésil peziletlik bir ana. Halbuki, xitay hökümiti bigunah apamni türmige solidi, siz kéler qétim ürümchige barghiningizda, apam rahile dawutnimu ziyaret qilalamsiz? men bilimen, siz apamni ziyaret qilalmaysiz, chünki sizningmu heqiqetni sözlesh erkinlikingiz yoq. Özingizningmu erkinlikingiz yoq turup, qandaqsige Uyghur ayallirini erkin déyeleysiz?”

Lagér shahiti tursun'ay ziyawudunning ay-yultuzluq kök bayraqni kötürüp “Shi jinping yalghanchi, shi jinping irqi qirghinchiliqni toxtat” dep towlawatqanda, shi jinpingni kütüwélishqa chiqqan bir top xitay namayishchilirining tursun'ayni oriwalghan körünüshi. 2023-Yili 14-noyabir.
Lagér shahiti tursun'ay ziyawudunning ay-yultuzluq kök bayraqni kötürüp “Shi jinping yalghanchi, shi jinping irqi qirghinchiliqni toxtat” dep towlawatqanda, shi jinpingni kütüwélishqa chiqqan bir top xitay namayishchilirining tursun'ayni oriwalghan körünüshi. 2023-Yili 14-noyabir.
X/Students for a Free Tibet

Hazir amérikada yashawatqan lagér shahitliridin tursun'ay ziyawudun li jingjing ishligen bu teshwiqat filimini körüp qattiq ghezeplen'gen. U bu heqte qattiq inkas qayturup, mundaq dédi: “Xitay Uyghur ayallirini lagér we türmilerge solap, ulargha jinsiy tajawuz, mejburiy emgek, mejburiy tughmas qilish, xitaylar bilen toy qilishqa mejburlashtek bir qatar jinayetlirini dawam qiliwatqan bir waqitta, amérikadiki we xelq'aradiki taratqu wasitiliri xitayning xelq'araning közini boyash urunushigha meydan hazirlap bermesliki kérek, buni qattiq cheklishi kérek!”

Fransiyediki lagér shahiti gülbahar xatiwaji ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümiti Uyghur irqiy qirghinchiliqini élip barghandin buyan, hetta uningdin burunmu Uyghur ayallirining eng eqelliy ana bolushtek insaniy heq-hoquqlirini éghir derijide depsende qilip kelgenlikini, emdilikte bolsa Uyghur ayallirini özining siyasiy teshwiqati üchün qurbanliq qiliwatqanliqini, shundaqla ularni bu yalghan teshwiqatlarda rol élishqa, yalghan sözleshke mejburlawatqanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti bu yil “8-Mart ayallar bayrimi” munasiwiti bilen élan qilghan xewerliridimu Uyghur ayallarning heq-hoquqlirining toluq kapaletke ige ikenlikini bazargha salghanidi. Uyghur élidin tarqitilidighan xitay taratqulirida we xitayning chet elge tarqitidighan teshwiqat wasitiliridimu “Shinjangdiki her millet ayallirining heq-hoquqlirining kapaletke ige qilin'ghanliqi, her qaysi sahelerde xizmet qilish pursetlirige ériship jem'iyet tereqqiyatigha hesse qoshuwatqanliqi” teshwiq qilin'ghan.

Xitayning bu xil teshwiqati ewjige chiqqan bir waqitta, yeni 8-mart küni firansiyening paytexti parizhda xelq'ara xanim-qizlar bayrimi munasiwiti bilen ötküzülgen “21-Esirdiki ayallarning kishilik heq-hoquqliri” namliq xelq'araliq yighinda, d u q xelq'ara ishlar bölümining diréktori zumret'ay erkin Uyghurlar mesilisi, bolupmu Uyghur ayallar mesilisini otturigha qoyup ötken. U, xitay hökümiti xelq'aragha teshwiq qiliwatqan “Xushal-xuram halda ussul oynap, bextiyar turmushini namayan qiliwatqan Uyghur qiz-ayalliri” teswirining arqisigha yoshurun'ghan teqib, zulum we insan qélipidin chiqqan wehshiyliklerni birmu-bir anglatqan.

Zumret'ay erkin ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghur ayallirigha yürgüzgen zorawanliq jinayetlirining xelq'ara jama'et aldida ashkarilinishi bilen xitayning buning aldini élish, xelq'araning közini boyash teshwiqatigha ötkenlikini, li jingjingning aynur abbastek ayallarni taratqulargha sörep chiqishiningmu del mushu meqset bilen boluwatqanliqini tekitlep ötti.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 15:20:00 -0400
Bingtüen tashqiy ishlar bölümining bashliqi lin jyen xitay tashqi ishlar ministirliqining mu'awin bayanatchiliqigha teyinlen'gen Xitay tashqi ishlar ministirliqi tashqi dunyagha qarita özining “Shinjang teshwiqati” ni keng kölemde qanat yayduruwatqan bir peytte, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” ning yuqiri derijilik bir emeldarini tashqi ishlar ministirliqining mu'awin bayanatchiliqigha teyinligen. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/bingtuan-03182024135820.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/bingtuan-03182024135820.html Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi Xitay tashqi ishlar ministirliqi tashqi dunyagha qarita özining “Shinjang teshwiqati” ni keng kölemde qanat yayduruwatqan bir peytte, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ning yuqiri derijilik bir emeldarini tashqi ishlar ministirliqining mu'awin bayanatchiliqigha teyinligen.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewer qilishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqi bingtüen tashqi ishlar bölümining partiye sékrétari lin jyenni mezkur ministirliqning axbarat ishliri mu'awin bash diréktorluqigha teyinligen. Halbuki, “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” 2022-yili amérika, kanada, en'gliye we yawropa ittipaqi teripidin Uyghurlarni basturushta oynighan roli seweblik jazalan'ghan idi.

Xelq'arada xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishini jawabkarliqqa tartish chuqanliri ewjige chiqqan, Uyghur mesilisi gherb döletliri bilen xitayning xelq'ara sehnilerdiki keskin sürkilish nuqtisi boluwatqan bir waqitta, lin jyenning bu wezipige yötkilishi, uning sirtqa qarita atalmish “Shinjang teshwiqati” ni téximu kücheytidighanliqidin dérek béridu, dep qaralmaqta. Xitay hökümiti ötken yilning axirliridin bashlap, bolupmu b d t ning bu yil 1-ayda ötküzülgen xitay kishilik hoquq xatirisini qerellik bahalash yighinidin béri, rayondiki irqiy qirghinchiliq we mejburiy emgekni ret qilishta köp xil teshwiqat shekillirini qollanmaqta.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining bildürüshiche, esli kespiy diplomat bolghan we xitayning kopénhagén, warshawa qatarliq jaylarda turushluq elchixanilirida xizmet qilghan lin jyen, 2020-yilning axirliri “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” ge yötkep kélin'gen iken.

Xewerlerde, lin jyen amérikaning émbargo tizimlikide bolmisimu, emma uning bingtüendiki mezgilide Uyghur diyarining xongkong bilen bolghan soda, sayahet ishlirini algha sürüshte aktip rol oynighanliqi qeyt qilinmaqta.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 14:45:00 -0400
Xitayda ishsizlar köpiyip, ishsizliq mesilisi dawamliq éghirlashqan Melum bolushiche, xitayda ishsizliq nisbitining artishi bilen bir waqitta, xitay puqralirining otturiche ishlesh sa'itimu azayghan. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/xitayda-ishsizliq-mesilisi-03182024144624.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/xitayda-ishsizliq-mesilisi-03182024144624.html Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi Xitayda ishsizlar yene köpiyip, ishsizliq mesilisi dawamliq xitay hökümitining béshini aghritidighan jiddiy mesile bolmaqta. Xitayning 18-mart élan qilghan eng yéngi sanliq melumatidin melum bolushiche, xitayda ishsizliq 2024-yili kirgendin buyan uda üch ay dawamliq örligen. Xitayda ishsizliqning qayta örlishi, xitayning sana'et ishlepchiqirishida yéqinqi ikki aydin béri azraq artish körülgen bolsimu, lékin uning iqtisadining asasliq qozghatquchisi bolghan öy-mülük baziri dawamliq kasatliship, yéngi öylerning sétilishi 29 pirsent chüshüp ketken bir waqitta otturigha chiqmaqta. Xitay döletlik istatistika idarisining qeyt qilishiche, xitayning emgek bazirida ötken yili 12-ayda we bu yil 1-ayda ishsizliqning qayta artishi, uning ötken yili 7-aydin kéyin qolgha keltürgen emgek baziridiki bir mezgillik tereqqiyatini biraqla ötken yili 6-aydiki sewiyege chüshürüp qoyghan.

Xitay döletlik istatistika idarisining resmiy sanliq melumatida, xitaydiki ishsizliq nisbitining 5.3 Ge yetkenliki qeyt qilinmaqta. Melum bolushiche, xitayda ishsizliq nisbitining artishi bilen bir waqitta, xitay puqralirining otturiche ishlesh sa'itimu azayghan. Xewerlerde, iqtisadshunaslarning bu ehwalni ishsizliqqa yaki kishilerning normal ishlesh waqtidin az ishlewatqanliqigha baghlap chüshendürgenliki qeyt qilinmaqta. Xitayda ishsizliqning qayta artishi, xitay hökümiti bezi qutquzush tedbirlirini alghan, uning qutquzush tedbirliri Uyghur diyarigha meblegh sélish salmiqini ashurup, téximu köp xitay emgek küchlirini bu rayon'gha jelp qilishni öz ichige alidighanliqi qeyt qiliniwatqan bir waqitta barliqqa kelgen.

Xitay hökümet taratqulirining ötken heptidiki xewerliride, xitay dölet karxanilirining 2024-yilidin 2026-yilighiche bolghan ariliqta Uyghur diyarigha 700 milyard yüen meblegh sélip, yéngi ishlepchiqirish saheliridiki ishqa orunlishishni téximu kéngeytishni qarar qilghanliqi bildürülgenidi. “Wol stérét zhurnili” gézitining qeyt qilishiche, xitay yashlirining ishsizliq mesilisi uzundin béri dawamliship kéliwatqan endishe bolup, ötken yili 6-ayda xitay yashliridiki ishsizliq nisbiti 21 pirsenttin éship ketkenidi.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 14:30:00 -0400
Uyghur diyarida 500 kent derijilik uniwérsal teminlesh mulazimet kopiratsiyesi qurulidiken Xewerde, bu xil hemkarliq kopiratiplirining sheher-bazarlardiki ish bashqarmisi, ahaliler komitétliri we ijtima'iy rayonlardimu tesis qilinidighanliqi bildürülgen. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/uyghur-diyarida-500-kent-kopiratsiyesi-03182024155755.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/uyghur-diyarida-500-kent-kopiratsiyesi-03182024155755.html Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi Xitay da'iriliri Uyghur diyarining yéza-kentliride uniwérsal teminlesh mulazimet kopiratiplirining qurulushi we mulazimet qilish salmiqini kéngeytmekte. Xitay taratqulirining xewerliridin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq teminlesh hemkarliq kopiratipi bu yil Uyghur diyarida 500 kent derijilik uniwérsal teminlesh mulazimet kopiratipi qurushni qarar qilghan bolup, rayonda hazir bar bolghan 120 dek uniwérsal teminlesh mulazimet kopiratipini özgertish we serxillashturush bu pilanning bir parchisi iken.

Xitay hökümet taratqulirining xewerliride, bu qurulushning “Déhqanlargha mulazimet qilish uniwérsal mulazimet supisini mustehkemlesh” ni meqset qilghanliqi qeyt qilinsimu, lékin uning ichkiri ölkilerdin rayon'gha yötkep kéliniwatqan xitay köchmenlirige mulazimet qilish salmiqini yuqiri kötürüshni nishan qilghanliqi qeyt qilinmaqta.

Xitayning 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunida, nurghun Uyghur yéza ahalilirining térilghu yerliri tartiwélin'ghan. Musteqil igiliktin mehrum qilin'ghan déhqanlar xitay karxanilirining mejburiy emgek küchlirige aylandurulghan idi. Yéqinda radiyomiz Uyghur déhqanliridin tartiwélin'ghan yerlerning xitay köchmenlirige “Kim ashti” bazirida talashturup satqanliqini delilligen idi.

“Shinjang géziti” ning 18-mart küni bergen xewiride, Uyghur aptonom rayonluq teminlesh hemkarliq kopiratipining “Asasiy qatlam hemkarliq kopiratipi qurush we yéza derijilik teminlesh we sétish uniwérsal mulazimet hemkarliq kopiratipi berpa qilish arqiliq déhqanlargha mulazimet qilish uniwérsal supilirini mustehkemlimekchi” bolghanliqi ilgiri sürülgen.

Qeyt qilinishiche, bu qurulush “Ming nahiyediki ming hemkarliq mulazimet kopiratipining süpitini yaxshilash herikiti” ning bir parchisi iken. Xewerde, bu xil hemkarliq kopiratiplirining sheher-bazarlardiki ish bashqarmisi, ahaliler komitétliri we ijtima'iy rayonlardimu tesis qilinidighanliqi bildürülgen.

Xitay hökümiti yéqindin buyan Uyghur diyarida ishqa orunlishish salmiqini kéngeytip, téximu köp xitay köchmenlirini yötkep kéliwatqan bir waqitta, bu xil teminlesh hemkarliq mulazimet kopiratiplirining shu köchmenlerge xizmet qilishni nishan qilghanliqini bildürülmekte.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 14:15:00 -0400
Istanbuldiki iptarda dostluq we qérindashliqni kücheytish tekitlendi Biz hemmimiz zalimgha qarshi küresh qiliwatimiz, türkmen éli bilen sherqiy türkistan arisi nechche ming kilométir uzaq bolsimu bizning kürishimiz heq-hoquq, adalet kürishidur https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/istanbulda-iptar-dostluq-03182024133516.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/istanbulda-iptar-dostluq-03182024133516.html Istanbuldin ixtiyariy muxbirimiz arslan teyyarlidi Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul RFA/Arslan Birlik-barawerlik we qérindashliqning küchiyishige wasite bolidighan mubarek ramizan éyi munasiwiti bilen istanbuldiki Uyghur jama'iti bir yerge jem bolup iptarlishish pa'aliyetlirini dawamlashturuwatidu, 16-mart küni istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide iptarlishish pa'aliyiti ötküzüldi.

Bu pa'aliyetke istanbuldiki türk dunyasi we sherqiy türkistan ijtima'iy teshkilatlirining mes'ulliri, milletchi heriket partiyesi, adalet we tereqqiyat partiyesi qatarliq siyasiy partiyelerning istanbul shöbe mes'ulliri we istanbulda yashawatqan Uyghurlardin er-ayal bolup köp sanda kishi qatnashti.

Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul
Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul
RFA/Arslan

Iptar pirogrammisida söz qilghan iraq türkmen fironti teshkilatining türkiye wekili qutluqxan yaychili ependi Uyghurlar toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Biz hemmimiz zalimgha qarshi küresh qiliwatimiz, türkmen éli bilen sherqiy türkistan arisi nechche ming kilométir uzaq bolsimu bizning kürishimiz heq-hoquq, adalet kürishidur, shuning üchün biz öz'ara bir-birimizni nahayiti yaxshi chüshinimiz, bügünki künde sherqiy türkistanda yüz bériwatqan pütün azab oqubetler silerge oxshashla bizni, türkmen élini we pütün türk dunyasini azablawatidu, bizning kürishimiz bizning tartqan azab-oqubetlirimiz silerning yürekliringlarnimu azablaydighanliqigha ishinimiz, 21-esir türk dewri bolidighanliqigha ishinimen, shu sewebtin biz hemmimiz türk dunyasining qed kötürgenlikige shahit bolimiz, buninggha az bolsimu hesse qoshalisaq özimizni bextlik hés qilimiz” .

Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul
Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul
RFA/Arslan

Biz bu bu heqte pikir qarashlirini élish üchün sherqiy türkistan wexpisining re'isi ilhan turanli bilen söhbet élip barduq.

U mundaq dédi: “Sherqiy türkistanning elchixanisi dep qarilidighan sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptar pirogrammisigha köp sanda muhim shexsler qatnashti we birlik-barawerlik qérindashliq tuyghusi ichide iptarlashtuq, bu güzel körünüshler bir tereptin könglimizge ümidwarliq, hayajanliq we xushalliq béghishlighan bolsimu, yene bir tereptin könglimiz yérim boldi, xushal bolghan terep bolsa sherqiy türkistanning elchixanisi dep qaralghan sherqiy türkistan wexpisining merkizide köpligen insanlar bir yerge jem bolup xuddi xitaygha bir musht körsetkendek birlik-barawerlik ichide iptar qilishimiz we u iptarda ramizan éyining peyzini sürgenlikimiz bizni xushal qildi. Könglimizning yérim bolghan terep bolsa sherqiy türkistandiki qérindashlirimizning ramizanda cheklimige uchrap roza tutalmasliqi, islamiy ibadetlerni ada qilalmasliqi, peqet musulman we türk bolghanliqi üchün xitay tereptin her xil oxshimighan usulda qiyin-qistaq, iskenjige uchrawatqan qérindashlirimizni oylap könglimiz yérim bolidu” .

Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul
Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining merkizide ötküzülgen iptarlishish pa'aliyiti körünüshi. 2024-Yili 16-mart, istanbul
RFA/Arslan

Biz yene pikir qarashlirini élish üchün sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi we hazirqi bash katipi doktor muhittinjan Uyghur bilen söhbet élip barduq.

Doktor muhittinjan Uyghur bu iptar pirogrammini orunlashturushtiki asasiy meqset toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Biz sherqiy türkistan wexpisi bolush süpitimiz bilen her yili ramizanda iptar pirogrammisi uyushturup kéliwatimiz, istanbulda yashawatqan hemsheherler bolsun yaki yerlik teshkilatlar we yerlik xelqimiz bolsun ularni bir yerge jem qilip, dostluq, qérindashliq muhebbitimizni, rishtimizni téximu küchlendürüsh meqsitide keng kölemlik iptar pirogrammisi orunlashturduq, wetinimizde xitay hökümiti bizning xelqimizning roza tutushini, ibadet qilishini cheklewatidu, bu iptar pirogrammisi arqiliq bu ehwalni yerlik xelqqe anglatqan bolduq, bu pirogramma nahayiti muweppeqiyetlik ötti”.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 13:30:00 -0400
Xitayning yéngi derslik kitabida uning burunqi milletler siyasiti “Étnik perqlerni chongqurlashturdi” dep tenqidlen'gen Xitayning 1949-yildin béri yürgüzüp kelgen “Az sanliq milletler” siyasitidin téz waz kéchip, xitay milliti asasidiki bir qutupluq medeniyet kimlik peyda qilish yoligha qarap téz ilgirilewatqanliqi melum bolmaqta. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/derislik-kitab-03182024180720.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/derislik-kitab-03182024180720.html Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi Xitayning 1949-yildin béri yürgüzüp kelgen “Az sanliq milletler” siyasitidin téz waz kéchip, xitay milliti asasidiki bir qutupluq medeniyet kimlik peyda qilish yoligha qarap téz ilgirilewatqanliqi melum bolmaqta.

Xitay taratqulirining xewerliridin melum bolushiche, xitayning yéqinda tüzgen bir aliy mektepler derslik kitabida, uning 1949-yilidin béri yürgüzülüp kelgen “Az sanliq milletler” siyasiti resmiy tenqid qilin'ghan. Bu siyasetning atalmish “Étnik perqlerni chongqurlashturghanliqi, tar da'iridiki étnik tuyghularni righbetlendürüp, …. . Az sanliq milletlerning xasliqi terghib qilin'ghanliqi” ilgiri sürülgen. Melum bolushiche, “Jungxu'a milliti qowmigha kirish” namliq bu yil 2-ayda neshr qilin'ghan bu derslik kitab pat yéqinda xitay aliy mektepliride resmiy derslik qilip ötülidiken.

Bu kitabta milletler mesilisige a'it bezi halqiliq uqumlargha qayta chüshenche bérilip, xitayning shi jinping dewride kücheytilgen xitaydiki milletlerning qoshulush siyasiti aqlinip, burunqi “Azsanliq millet”, dégen ‍atalghu “Barliq étnik guruppilar” dégen namgha özgertilgen. Kitabta yene xitayning milletlerni qoshuwétish siyasitini heqliq körsitish üchün gherbtiki siyasiy parchilinishmu körsitip ötülgen. “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining qeyt qilishiche, bu derslik kitabida xitay re'isi shi jinpingning 2014-yili “Jungxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilish siyasitini otturigha qoyushidin béri, xitayning milletlerni qoshuwétish siyasiti eng ochuq-ashkara otturigha qoyulghaniken. Derslik kitabta yene 1970-yillarning axirliridin kéyin, gherb yéngi libéralizmining tesiride “Étnik kimlik we étnik medeniyet kimlikini asas qilghan her qaysi étnik guruppilarning ziddiyiti dawamliq kücheygenliki, irqiy we étnik jiddiylikning pewqul'adde artqanliqi” tekitlen'gen. “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni berpa qilish pilani shi jinpingning 2017-yilidin bashlap Uyghur diyarida ijra qilinishqa bashlighan xitaychilashturush herikitining yadroluq nuqtiliridin biri bolup keldi. Shi jinping 2021-yili ötküzülgen bir qétimliq yighinda, “Jungxu'a milliti éngi berpa qilish barliq azsanliq milletler siyasitining yadrosi bolushi kérekliki” ni éytqan.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 12:15:00 -0400
Amérika meblegh sélish shirketliri xitay téxnika shirketliridin yiraqlishishqa bashlighan Amérika meblegh sélish shirketliri köp yillardin buyan, xitayning herbiy ishliri we Uyghurlarni basturushqa chétishliq xitay shirketlirige meblegh sélip kelgen idi. https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/amerika-shirkiti-03182024180907.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/amerika-shirkiti-03182024180907.html Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi Amérika meblegh sélish shirketliri köp yillardin buyan, xitayning herbiy ishliri we Uyghurlarni basturushqa chétishliq xitay shirketlirige meblegh sélip kelgen idi. Lékin amérikadiki “Téxnika siyasiti mepkurisi” namliq tor zhurnilining körsitishiche, nöwette amérika dölet mejlisining yéqindin béri buninggha diqqet qilishi, shundaqla amérika jama'et pikrining xitaygha bolghan selbiy qarishi sewebidin bu shirketlerning xitaygha meblegh sélishtin yiraq turushigha türtke bolghan. Amérika awam palatasining xitay istiratégiyelik riqabet alahide komitéti ötken ayda tekshürüsh doklati élan qilip, amérikaning kaliforniye shtatidiki krimniy rayonigha jaylashqan bir qanche dangliq shirketning ‍ötken 20 yil mabeynida xitay shirketlirige az dégende 3 milyard dollar meblegh salghanliqini éytqan.

Doklatta, meblegh salghuchi shirketlerning xitay herbiy tereqqiyatigha hem xitayning Uyghurlarni nazaret qilishigha hesse qoshuwatqanliqi tekitklen'gen. Doklatta bu amérika shirketlirining séku'aya kapital, waldin xelq'ara shirkiti, ku'alkam hessidarliq shirkiti, GSR hessidarliq shirkiti, GGV kapital qatarliq shirketlerni öz ichige ‍alidighanliqi bildürülgen. Amérika palata ezaliri doklatta bu komitétning peqet besh meblegh sélish shirkitini tekshürgenliki, amérika shirketlirining xitayning sün'iy eqil we yérim ötküzgüch sahesige salghan omumiy meblighini hésaplimighanliqini agahlandurghan idi. “Téxnika siyasiti mepkurisi” sining ötken hepte bildürüshiche, GGV kapital shirkiti özining xitay téxnika shirkitige salghan meblighini chékindürüp chiqishni oylishiwatqanliqini bildürgen GGV kapital shirkiti ilgiri xitayning kungshi (Megvii) téxnika shirkitige meblegh salghan. Halbuki, kungshi téxnika shirkiti xitayning Uyghurlarni basturushigha qatnishishi bilen eyiblinip, amérika hökümiti teripidin qara tizimlikke élin'ghan idi. “Téxnika siyasiti mepkuri” sining bildürüshiche, GGV kapital shirkiti GGV kapital amérika we GGV kapital asiya, dep ikki tarmaqqa bölünidighanliqi we “Xitaygha meblegh salmaydighanliqi” ni éytqan. Amérika awam palatasi xitay istiratégiyelik riqabet alahide komitétining doklatida, amérikaning émbargo tizimliki, shundaqla “Uyghur mejburi emgikining aldini élish qanuni” ning tizimlikidiki xitay shirketlirige meblegh sélishni cheklesh heqqide qanun chiqirishni telep qilghan.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 12:10:00 -0400
“Kopiratip” larning qayta tirilishi we Uyghurlarning tupraq heqqi Xitay hökümiti Uyghur élide kopiratiplarni köpeytip qurush arqiliq Uyghur déhqanlirini pütünley yersizleshtürüshni nishan qilghanliqi éniq! https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/kopiratip-qayta-terilishi-03182024104314.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/mulahize/kopiratip-qayta-terilishi-03182024104314.html Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi Shangxey xelq güzel sen'et neshriyati neshr qilghan “Xelq kopiratipi yaxshi” dégen teshwiqat resimi chüshürülgen resimlik changchile kitabining téshi Open Domain Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 17-marttiki xewiride, 2024-yili Uyghur aptonom rayonluq “Teminlesh, sétish hemkarliq kopiratipi” sistémisi yéngidin kent derijilik teminlesh-sétish mulazimet ponkitidin 500 ni quridighanliqi xewer qilin'ghan. Xewerde yene 120 teminlesh-sétish kopiratiplirining özgertip qurulush bilen teng iqtidarining yuqiri kötürülidighanliqi déyilgen.

 “Kopiratip” , “Kolléktip igilik” qatarliq ibariler ötken esirning 50-yilidin 70-yilighiche ariliqta tughulghanlar üchün natonush ibariler emes. Shundaqla bu ibariler shu dewrni yashap baqqanlar üchün acharchiliq, namratliq we qabahettin bashqa bir menisi bolmighan qara künlerdur. Gerche kishiler bu qara künlerni ötken esirning 80-yilliridin bashlap asta-asta estin chiqirishqa bashlighan bolsimu, emma “Kopiratip”, “Kolléktip igilik” ler Uyghurlarning turmushidin pütünley ghayib bolghan bolmastin, bir mezgil “Sükütte qalghan”, xalas!

Atalmish “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq teminlesh-sétish hemkarliq kopiratipi” 1950-yili “Shinjang ölkilik hemkarliq ishlirini bashqurush idarisi” namida qurulghan. 1956-Yili andin öz namini “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq teminlesh-sétish hemkarliq kopiratipi” qilip özgertken. Mezkur kopiratip, Uyghur élide élip bérilghan atalmish “Yer islahati” da déhqanlarning qolidiki yerlerni “Kolléktip igidarchiliq qilish” namida tartiwélishta halqiliq rol oynighan. Nurghunlighan Uyghur déhqanliri mezkur kopiratip teripidin yerliri tartiwélinip, eyni dewrdiki bingtüen igilikidiki atalmish dölet karxanilirida ishlemchi bolushqa mejbur bolghan. Mesilen, öktebir tiraktor zawuti, 1-awghust polat-tömür shirkiti, 1-iyul paxta toqumichiliq fabrikisi, un zawuti, yung toqumichiliq fabrikisi… wehakazalargha Uyghur diyarining herqaysi jayliridin ishlemchilikke kelgen we olturaqliship qalghan Uyghurlar, del buning tipik misalidur.

Yuqiriqilardin shunisi melumki, yéqinqi yillarda Uyghur élide kopiratiplarning “Qayta tirilishi” diqqet qilishimizgha tégishlik muhim ishlarni biri hésablinidu. Chünki Uyghur irqiy qirghinchiliqining yüz bérish jeryani bilen kopiratip tüzümining “Tirilish” jeryani oxshash waqitqa toghra kélidu. Bundaq bolushi sewebsiz emes, elwette!

Biz bu sewebni éniq chüshinish üchün aldi bilen xitay yéngidin qurmaqchi bolghan “Kent derijilik teminlesh-sétish mulazimet ponkiti” ning xizmet funksiyesige qarap baqayli. Xitayning hökümet uchur menbeliride “Yéza derijilik teminlesh we sétish hemkarliq kopiratiplirining mulazimet funksiyesi: yéza igilik ishlepchiqirish mulazimitini tereqqiy qildurush we yerlerni ötküzüwélishni merkez qilidu. Déhqanchiliqtiki térish we yighiwélishtin tartip, pishshiqlap ishlesh, marka qoyush we sétip chiqirishqiche munasiwetlik bolidu” déyilgen.

Derweqe, Uyghur élide qurulmaqchi bolghan 500 dane “Teminlesh-sétish kopiratipi” ning nishani yenila Uyghur déhqanlirini yerliridin ayrish déyishke bolidu.

Xitayning 13-besh yilliq pilani mezgilide pütkül Uyghur élide déhqanlarning qolidin tartiwélin'ghan yerlerning kölimi bir milyon modin ashqanidi. Bu dewrde Uyghur élidiki déhqanchiliq kopiratiplirining sani 28 minggha yetken bolup, kopiratiplargha eza qilin'ghan déhqanlarning sani 1 milyon 806 ming 100 bolup, déhqanlar omumiy sanining 38 pirsentini igiligen.

Xitayning 13-Besh yilliq pilani Del 2016-yilidin 2020-yilighiche yürgüzülgen bolup, bu waqit oxshashla milyonlighan Uyghurlar jaza lagérlirigha qamalghan, yoqitilghan, Uyghur déhqanlirining yerliri mejburiy tartiwélin'ghan, tutqun qilin'ghan, lagérgha qamalghan, yötkep ishqa orunlashturush namida öy-makanliridin kolléktip köchürülgen waqitlar idi. Démek, yuqiriqi xitay istatistikisida tilgha élin'ghan yerliridin ayrilghan ikki milyon'gha yéqin déhqanlarning mutleq köp qismi Uyghurlar ikenlikide gep yoq! shundaqla bu déhqanlarning bügünki qismetliri xitay ölkiliridiki Uyghur aqqunliri, xitay karxaniliridiki qul ishchi, lagér, türmilerdiki siyasiy jinayetchi. . . Wehakazalardin ibaret. Téximu muhimi, bu déhqanlarning qismetliri shexs bilenla cheklen'gen bolmastin, ularning a'ilisi, perzentliri we pütkül Uyghur jem'iyitining zor kölemlik buzghunchiliqqa uchrishi bilen chemberchas baghlan'ghan.

Démek, xitay hökümiti Uyghur élide kopiratiplarni köpeytip qurush arqiliq Uyghur déhqanlirini pütünley yersizleshtürüshni nishan qilghanliqi éniq! chünki Uyghurlarning eng küchlük yiltizi del yerge we tupraqqa baghlan'ghan Uyghur déhqanliridur. Uyghur déhqanliri Uyghur tupraqlirining eng asasliq qoghdighuchiliridur. Uyghur déhqanlirini yoqitish, xitay üchün Uyghur élini Uyghursizlashturushning eng muhim wasitiliridin biridur!

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.

]]>
Mon, 18 Mar 2024 11:10:00 -0400
Xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha jelp qilish teshwiqatliridiki siyasiy gherez we sewebler Xitay hazir özining énérgiye, matériyal we bashqa mehsulatlirini éksport qilidighan soda yolini échishta, shinjangni merkez qilish arqiliq gherbning derwazisini achmaqchi. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-kochmenlirini-uyghur-diyarigha-03142024165417.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-kochmenlirini-uyghur-diyarigha-03142024165417.html Washin'gtondin muxbirimiz méhriban teyyarlidi Xitay puqralirining xitay ölkisidin türkümlep Uyghur éligha paxta térish üchün kétiwatqan körünüshi. 2013-Yili 1-séntebir, shüchang. EyePress News Yéqinqi birqanche yildin buyan xitay hökümitining teshebbusi we öz ixtiyarliqi bilen Uyghur diyarigha yerlishiwatqan xitay köchmenliri barghanche köpeymekte. Ular teripidin tarqitilghan widiyolarda, 2017-yildin kéyin Uyghur diyarigha yéngidin yerleshken xitay köchmenlirining, rayonda türlük imtiyaz we étibar siyasetliridin behrimen boluwatqanliqi teshwiq qilinmaqta.

2017-Yildin 2022-yilghiche élan qilin'ghan bu teshwiqat widiyolirida, rayonda yerleshken xitay köchmenlirining melum miqdarda térilghu yer, méwilik bagh, heqsiz turalghu we orunlashturush heqqi qatarliq imtiyaz we étibar bérish siyasetliridin behrimen bolidighanliqi körsitilgen.

Halbuki 2023-yildin kéyin tarqitilghan widiyolarda, xitayda 3 yil dawam qilghan “Korona wirusi” qamali seweblik, ichkiri ölkilerning iqtisadi nacharliship, weyran bolghan xitay tijaretchiliri we qurulush ishchilirining purset izdep Uyghur rayonigha yerlishiwatqanliqi asasiy téma qilin'ghan.

2023-Yilidin bashlap aqsudiki tarim néfitlikide néfit burghilash ishchisi bolup ishlewatqan bir xitayning chiqarghan widiyosigha qarighanda, u 3 yilliq yuqum qamalidin kéyin, ichki ölkilerde iqtisad nacharlighanliqi üchün, ish izdep Uyghur diyarigha kelgeniken. Uninggha oxshash xitaylar nahayiti köp iken.

U sözide, xitay köchmenlirining Uyghur diyaridiki tapawitining yaxshiliqini bildürüp, özige oxshash néfitlikte ishleydighanlarning ayda 6000 yüendin 9000 yüen'giche tapidighanliqini, téxnik ishchilarning 10 mingdin yuqiri ma'ash alidighanliqini bildürgen.

Undin bashqa, xitay hökümet taratquliridimu Uyghur aptonom rayoni we bingtüen'ge xitay ölkiliridiki uniwérsitét oqughuchiliri we yéza emgek küchliridin dawamliq adem qobul qilidighanliqi heqqide xewer we élanlar bérilmekte.

Igilishimizche, xitay hökümitining teshwiqati bilen Uyghur diyarigha we bingtüen'ge yerlishiwatqan xitay köchmenlirining zor köp qismi gensu, sichüen, xénen qatarliq ölkilerdin kelgeniken. Gensu ölkilik hökümet toridiki xewerlerge qarighanda, 2018-yildin buyan gensudiki namrat déhqanlarni köchürüp xizmetke orunlashturush pilanida, ularning köp qismi Uyghur diyari we bingtüen'ge köchürüp kélin'gen. Gensu hökümet torining bu yil 1-ayda élan qilghan 2024-yilliq déhqanlarni yötkep ishqa orunlashturush pilanidimu, shinjang Uyghur aptonom rayonining asasliq nishan ikenliki tilgha élin'ghan.

Xitay weziyiti analizchiliridin, amérikidiki xitay iqtisadiy tetqiqatchisi jéng shügu'ang ependining qarishiche, bu xil teshwiqatlarning meqsiti, téximu köp xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha jelp qilish bolup, emeliyette bu shi jinpingning “Shinjang istratégiyesi” ni, “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngini kücheytish” ni nishan qilghan iken.

Jéng shigu'ang mundaq dédi: “Teshwiqat nuqtisidin alghanda, bu shi jinpingning ‛jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngi‚ ni emelge ashurush üchün bolup, buningda xitay nopusini köpeytish nishan qilin'ghan. Shunga buni ‛xitaylashturush siyasiti‚ dep chüshensek bolidu. ”

Jéng shügu'ang ependi bundaq teshwiqatlarning küchiyishige yene, yéqinqi yillarda xitay iqtisadidiki zor chékinishning seweb boluwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Xitay hazir özining énérgiye, matériyal we bashqa mehsulatlirini éksport qilidighan soda yolini échishta, shinjangni merkez qilish arqiliq gherbning derwazisini achmaqchi. Yeni ottura asiya jumhuriyetliri, iran-rusiyeni liniye qilghan iqtisad chembirini qurup chiqmaqchi. Iran we rusiye amérika émbargo qoyghan döletler bolghachqa, bu liniye xitay üchün téximu bixeter. Bu nuqtidin alghanda shinjang uning köp döletler bilen hemkarlishidighan nuqtisi hésablinidu. Shinjangda xitay köchmenliri dawamliq köpeyse, bu jayda quruluwatqan xitay shirketlirining éhtiyajini qamdaydu. Shunga bu rayon'gha xitay köchmenlirini jelp qilish teshwiqati küchiyiwatidu” .

Jéng shügu'ang ependining bildürüshiche, 3 yilliq yuqum qamalida xitayning sherqiy ölkiliridiki iqtisadning nacharlishishimu, Uyghur diyarigha bérip jan baqidighan xitay köchmenlirining barghanche köpiyishige seweb bolghan.

 Amérikidiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliridin ilshat hesen ependining qarishiche, xitay hökümitining sherqiy türkistan'gha téximu köp xitay köchmenlirini jelp qilishidiki axirqi meqsiti, bu rayonni xitaylashturushni tézlitish we axirqi hésabta uni xitay dölitining ayrilmas bir qismigha aylandurush iken.

Ilshat hesen ependi yene xitay köchmenliri yollighan teshwiqat widiyoliri heqqide toxtilip, “Bu köchmenler meyli qandaq bahaniler bilen Uyghur diyarigha makanlashsun, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan xitay hökümitige yantayaq bolush rolini oynaydu” dédi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.

]]>
Sun, 17 Mar 2024 07:00:00 -0400
Xitay dunyagha ékisport qiliwatqan “Muqimliqni qoghdash endizisi” ning afriqadiki misalliri (1) 2022-Yili 5-ayda xitay dölet xewepsizlik organlirining xadimliri misir türmiside tutup turuluwatqan 200 din artuq Uyghur ichidiki bir neper Uyghurni misir istixbarat organliri bilen birlikte soraq qilghan. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/afriqa-xitay-03152024112027.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/afriqa-xitay-03152024112027.html Myunxéndin ixtiyariy muxbirimiz ekrem teyyarlidi Xitay re'isi shi jinping(otturida) “Altun kések döletliri”(BRICS) yighinining eng axirqi künidiki xitay-afriqa emeldarlar yumilaq üstel di'alogidin kéyin afriqa döletlirining emeldarliri bilen xatire sürette. 2023-Yili 24-awghust, jenubiy afriqa. AP 2022-Yili 5-ayda xitay dölet xewepsizlik organlirining xadimliri misir türmiside tutup turuluwatqan 200 din artuq Uyghur ichidiki bir neper Uyghurni misir istixbarat organliri bilen birlikte soraq qilghan. Xitay istixbarat xadimlirining chégra halqip, misirdek yat bir dölette özige tehdit hésablighan birini xalighanche soraq qilalishidiki asas bolsa, misir ichki ishlar ministirliqi bilen xitayning dölet xewepsizlik ministirliqi otturisida imzalan'ghan “Térrorizim idé'ologiyesining yamrishigha zerbe bérish” kélishimidin ibaret bolghan. Bundaq hadise yalghuz misirdila emes, ereb birleshme xelipiliki, marakesh we bashqa musulman döletliridimu dawamliq yüz bermekte iken.

“Firansiye awazi” radiyosi yéqinda élan qilishqa bashlighan “Xitayning muqimliqni saqlash endizisining afriqagha kirishi” namliq köp qisimliq maqalining 1-bölikide bayan qilishiche, “Xitayning saqchi modéli”, yeni Uyghur diyarida yolgha qoyup kelgen “Üch xil küchlerge zerbe bérish” niqabi astidiki “Muqimliqni saqlash endizisi” 2016-yilidin bashlapla afriqa ellirige we tinch okyandiki bezi aral döletlirige ékisport qilinip, xéli köp döletlerde yiltiz tartishqa bashlighan.

Melum bolghinidek, xitay saqchi we xewepsizlik küchlirining 100 din artuq dölette mexpiy saqchi ponkitlirini qurup, dölet halqighan basturush bilen shughulliniwatqanliqi aldinqi2-3 yillardin buyan gherb döletliride diqqetke sazawer bir témigha aylan'ghan, bezi döletler bu mesilige jiddiy qarap, “Atalmish ish béjirish orni” namidiki bu xil saqchixanilarni taqash we chekleshke oxshash tedbirlerni qollinishqa bashlighan idi. Emma xitayning Uyghurlarni rehimsizlerche basturushta yolgha qoyup kelgen “Saqchi modéli” ning afriqa ellirining hakimiyet qatlamlirigha neqeder chungqur tesir körsetkenliki kishiler tesewwurmu qilip baqmighan bir derijige yetken.

Türkiyediki istiratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, xitayning “Saqchi modéli” ning afriqa ellirige éksport qilinishi we uning afriqadiki mustebit hakimiyetler teripidin qarshi élishqa érishishi siyasiy, iqtisadiy we xelq'araliq arqa körünüshlerge ige bolup, xitay nöwette künséri küchiyiwatqan gherb bilen bolghan sürkilishlerge taqabil turush üchün özige terepdar toplashqa küchimekte iken.

Xitayning pakistan, jibuti, sénigal we bashqa bezi döletlerde herbiy bazilarni qurghanliqi hemmige ashkara mesile. “Xitayning muqimliqni saqlash endizisining afriqagha kirishi” namliq maqalide neqil keltürüshiche, téxi aldinqi aydila tinch okyandiki aral döliti kiribati xitay saqchi qisimlirining öz dölitige orunliship, rayonning bixeterlikige ortaq mes'ul bolushqa qoshulghan. Amérika tashqiy ishlar ministirliqi 27-féwral buninggha qattiq naraziliq bildürüp, “Biz xitay xewpsizlik qisimlirining tinch okyandiki héchqandaq bir aral dölitige yardimi tégidu, dep qarimaymiz. Eksiche, bu xil heriket rayondiki toqunushni we xelq'araliq jiddiy weziyetni téximu kücheytiwétishi mumkin” dégen hemde xitayning bu herikitini “Chégra halqighan basturush” dep atighan.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömer ependining ilgiri sürüshiche, xitay hakimiyiti özlirining mustebit sistémisini dunyagha éksport qilishni bashlighili uzun bir mezgil bolghan bolup, xitay hakimiyiti bu arqiliq gherb qimmet qarishigha, erkinlik we démokratiyege jeng élan qilmaqta iken.

Maqalide bayan qilishiche, “Xitayning saqchi modéli” ning afriqa elliride tetbiqlinishi kishini chüchütidighan derijige yetken. Mesilen, 2016-yili 4-ayda xitay qoralliq saqchi qisimliri kéniye xewepsizlik küchlirining hemkarlishishi bilen 44 neper teywen puqrasini tutup, xitaygha élip ketken. Kéniye soti “Gunahsiz” dep höküm chiqarghan kishilerni xitaylar tutup apirip 15 yilliqtin késiwetken. 2022-Yili 1-ayda 30 din artuq xitay komandir, jengchiliri uganda alahide qisimliri bilen birliship, 4 neper xitay puqrasini tutup ketken. 2022-Yili misir türmiside tutup turuluwatqan 200 din artuq Uyghur ichidin özliri xalighanlirini bimalal soraq qilalighan. Hetta 2020-yillirigha qeder, xitay saqchiliri saqchi formisini kiyip, italiye saqchiliri bilen birge kochilarda yüreligen idi.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining qarishiche, afriqa we bashqa ellerdiki mustebit hakimiyetler teripidin qobul qiliniwatqan xitay hakimiyitining “Muqimliqni saqlash endizisi” kélichekte bu döletlerge, bu döletlerning erkinlik we démokratiyege teshna xelqlirige nisbeten éghir aqiwetlerni élip kélidiken.

Maqalide bayan qilishiche, 2018-yilidin 2021-yilighiche 2000 din artuq afriqaliq saqchi we qanun ijrachiliri xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi teripidin terbiyelen'gen. Bu xitayda terbiyelen'gen kishiler afriqaning 2019-yili qobul qilghan “Afriqa saqchilirining örnek qanuni” gha mas kelmeydighan bir siyaset we idé'ologiye bilen terbiyilen'gen. Yeni xitayda terbiyilen'gen bu afriqaliq saqchilar esli saqchilargha munasip exlaqliridin uzaqliship, peqetla özlirining mustebit hakimiyitini qoghdashni asasliq mejburiyet bilidighan ang bilen yétishtürülgen, xitay kompartiyesi merkiziy komitétining xewpsizlik qisimliridin kütidighan “Döletni mutleq kontrol qilish modéli” ni özleshtürgen. Buning qandaq yaman aqiwetlerni peyda qilghanliqining konkrét misallirini programmimizning kéyinki qisimlirida diqqitinglargha sunimiz.

]]>
Sat, 16 Mar 2024 07:00:00 -0400
NED Söhbiti: “Xitay kompartiyesining Uyghurlarni qirghin qilishigha qarshi küreshler” D u q qurulghanliqining 20 yilliqi tebrikliniwatqanda, shundaqla sherqiy türkistandiki qirghinchiliq we zulum üchün amérika dölet mejlisi bir qatar qararlarni éliwatqanda bundaq kitablar téximu muhim https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/ned-xitay-kompartiyesining-qirghin-03152024164738.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/ned-xitay-kompartiyesining-qirghin-03152024164738.html Washin'gtondin muxbirimiz eziz, shehrizad, alim séytof teyyarlidi Amérika “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” (NED) 14-mart küni chüshtin kéyin achqan mexsus muhakime yighinida d u q ning re'isi dolqun eysa ependi sözlewatidu. 2024-Yili 14-mart, washin'gton. RFA/Alim Séytof Xitay hökümitining Uyghurlarni qirghin qilishi mu'eyyen derijide bilin'gen bolsimu, tashqi dunyagha anche tonushluq bolmighan zulum shekillirining biri xitay hökümitining chégra halqighan basturushlarning izchil dawam qilip kelgenliki bolmaqta. Bu xil zulumlarning qurbanliri oxshimighan shekillerde buni pash qilghan bolup, dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ning re'isi dolqun eysa yazghan “Xitayning erkinlik tuziqi” namliq eserni shu qatardiki wekillik emgeklerdin, déyish mumkin. 2022-Yili en'gliyede neshr qilin'ghandin buyan mezkur eser xelq'arada belgilik tesir qozghighan bolup, amérika “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” (NED) 14-mart küni chüshtin kéyin bu eser heqqide mexsus muhakime yighini chaqirdi. 

“Démokratiyeni algha sürüsh fondi” ning pirézidénti déymon wilson (Damon Wilson) échilish nutqi sözlewatidu.  2024-Yili 14-mart, washin'gton
“Démokratiyeni algha sürüsh fondi” ning pirézidénti déymon wilson (Damon Wilson) échilish nutqi sözlewatidu. 2024-Yili 14-mart, washin'gton
RFA/Alim Séytof

Yighinda aldi bilen “Démokratiyeni algha sürüsh fondi” ning pirézidénti déymon wilson (Damon Wilson) échilish nutqi sözlidi. U sözide buning yalghuzla bir kitab tonushturush pa'aliyiti emeslikini, eksiche bir millet duch kéliwatqan zulumning nöwettiki ehwalini chüshinish, bolupmu xitayning Uyghurlarni qirghin qilishi hazir alliqachan xitay chégrasidin halqip, démokratik ellerning bosughisida qandaq kéngiyiwatqanliqini bilishte, shuningdek xitayning bu mesililerdiki jawabkarliqini sürüshte qilishta muhim qimmetke ige ikenlikini tekitlep: “D u q qurulghanliqining 20 yilliqi tebrikliniwatqanda, shundaqla sherqiy türkistandiki qirghinchiliq we zulum üchün amérika dölet mejlisi bir qatar qararlarni éliwatqanda bundaq kitablar téximu muhim” dédi.

Bu qétimqi yighinning eziz méhmini bolghan dolqun eysa arqidin söz aldi. U özining 1990-yilliri aliy mektep oqughuchilar herikitige rehberlik qilish sewebidin mekteptin qoghlan'ghan waqitliridin tartip bu xil zulumlarni tartip kéliwatqanliqini, gerche u xitaydin qéchip yawropadiki erkin tupraqqa qedem alghan bolsimu shuningdin kéyinki 21 yilda izchil türde xitayning chégra halqighan parakendichilikliri tüpeylidin onlighan xelq'ara ayrodurumlarda tosup qoyulghanliqini, hetta xitaygha qayturulush xewpige duch kelgenlikini sözlep ötti. Uning éytishiche, xitay hökümiti özlirining iqtisadiy sahediki ewzelliki we siyasiy tesiridin paydilinip dolqun eysani xelq'arada qatmuqat tosqunluqlargha duchar qilghan hemde shu arqiliq uning Uyghurlar üchün söz qilishini tosmaqchi bolghan. Hetta “Xelq'ara saqchi teshkilati” ni suyi'istémal qilish arqiliq dolqun eysa toghrisida “Qizil renglik tutush buyruqi” élan qildurghan. Gerche xitayning her xil shekillerdiki tuzaqliri birining arqisidin yene biri otturigha chiqip turghan bolsimu dolqun eysa héchqachan ümidni yoqatmighan. Erkinlik we adaletning bedelsiz bolmaydighanliqini untumighan halda öz duch kelgen tosqunluqlarni we tuzaqlarni berbat qilghan. Axirqi hésabta uning bu xil qarshiliq körsitish rohi öz ghelibisini qolgha keltürgen. Emma bu jeryanda uning yéqinliri, jümlidin ata-anisi, ayali we a'ilisi rohiy jehette buning derdini köp tartqan. Bolupmu anisi bu jeryanda özliri tartqan soruqchiliqlar üchün qilche aghrinmastin dolqun eysa üchün eng zor derijide qurban bergen hemde xitay lagérida jan üzgen. Dolqunning ayalimu shu qatarda köpligen rohiy bésimlargha duch kelgen. Emma ular Uyghur ayallirining merdaniliki we qeyserlikini özlirining emeliyiti arqiliq namayan qilghan. Shunga bu eser yalghuz dolqun eysaning hayat kechürmishliri bolupla qalmastin Uyghur xelqi, jümlidin Uyghur ayalliri duch kéliwatqan zor paji'elerningmu janliq inkasi.

Amérika “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” (NED) 14-mart küni chüshtin kéyin achqan mexsus muhakime yighinida d u q ning re'isi dolqun eysa ependi söhbette. 2024-Yili 14-mart, washin'gton.
Amérika “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” (NED) 14-mart küni chüshtin kéyin achqan mexsus muhakime yighinida d u q ning re'isi dolqun eysa ependi söhbette. 2024-Yili 14-mart, washin'gton.
RFA/Alim Séytof

Söhbet riyasetchisi, “Washin'gton pochtisi” gézitining obzorchisi josh ragin (Josh Rogin) özining bu kitabni oqup chiqish jeryanida hés qilghanlirini köpchilik bilen ortaqlashti. Shuningdek buning qurban bérish we qarshiliq körsitish heqqidiki tipik hékaye ikenlikini, bolupmu Uyghur qirghinchiliqining bir muhim mezmuni bolghan chégra halqighan zulumlar heqqidiki janliq bayanlar ikenlikini alahide eskertti.

Muhakime yighinining yene bir eziz méhmini amérika qoshma shtatliri (a q sh) ning birleshken döletler teshkilati (b d t) da turushluq sabiq bash'elchisi kélliy kuriy (Kelley Currie) xanim idi. U özi b d t da ishlewatqan mezgillerde xitay hökümitining b d t ni suyi'istémal qilish herikitining bir muhim qurbani del dolqun eysaning b d t munbiride Uyghurlar üchün söz qilishini tosush bolghanliqi heqqide tepsiliy melumat berdi. Uning bayan qilishiche, xitay hökümiti nyu-york we jenwe sheherliride b d t yighinigha teklip qilin'ghan dolqun eysani türlük yollar bilen yighindin cheklesh, wekillik ornini bikar qilish, hetta uni qoghlap chiqirishqa urun'ghan. Emma heqqaniyetni himaye qilghuchi her sahe kishilirining tirishchanliqi tüpeylidin xitayning bu xildiki tuzaqliri we suyiqestliri emelge ashmighan.

Shuningdin kéyin xitayning xelq'araning közini boyashtiki wasitiliri, Uyghurlarni dunyagha “Selbiy küchler” teswiride tonushturushi, amérika hökümitining Uyghur siyasitidiki özgirishler, irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan Uyghur diyaridiki mejburiy emgek mehsulatlirining gherb dunyasigha éksport qilinishi, Uyghur musapirlirining démokratik ellerge yerleshtürülüshi qatarliq mesililer boyiche bir qatar so'al jawablar bolup ötti.

Pa'aliyetning axirida ayrim ziyaritimizni qobul qilghan déymon wilson ependi bu xildiki eserlerning mahiyette Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan qirghinchiliqning nöwettiki tereqqiyatini körsitip bérishte janliq wasite bolidighanliqini alahide tekitlidi.

 “Méningche bu bek muhim. Chünki biz xitay kompartiyesining insanlargha, xelq ammisigha we shexslerge qandaq zulumlarni séliwatqanliqini mushuningdin bekmu ochuq körüp yételeymiz. Gerche biz doklatlardin, gézit xewerliridin yaki téléwiziye pirogrammiliridin bu heqtiki xewerlerni anglap tursaqmu ziyankeshlikke uchrighan, parakende qilin'ghan we ömür boyi öz ghururi üchün küreshken bir shexsning hayat kechmishlirini bu kitabtin köreleymiz. Eqelliysi mushundaq bir kishining anisi axirida lagérda jan üzgen. Shunga bügünki bu pa'aliyetning yene bir ehmiyiti shu yerdiki, biz bu arqiliq xitay ijra qiliwatqan zulumlarni addiy xelqqe tonushturduq, shuningdek bu zulumlarning alliqachan kishiler xatirjemlik ichide hayat kechürüshke tégishlik bolghan erkin jem'iyetke, bizning öz tupriqimizgha yamrap bolghanliqini körsitip berduq. ”

Kélliy kurriy xanim yillardin buyan dolqun eysa duch kelgen türlük tosqunluqlar we xitayning uninggha qarshi tuzaqlirigha qarshi küreshte izchil yéqindin yardemde bolup kelgen kishilerning biri. U bu heqte radiyomizgha söz qilip Uyghur aptorlar yézip chiqqan mushu xildiki eserlerning awamni terbiyeleshte zor rol oynaydighanliqini eskertti:

 “Shexsen men nuri türkelning yaki dolqun eysaning kitabini oqup chiqqan kishiler bilen uchriship baqqan. Ularning hemmisila özlirining bu kitablarni oqushtin burun Uyghurlarning ré'al ehwali heqqide anche köp nersini bilip ketmigenlikini, bu kitablarning bolsa ularning obdanla közini échip qoyghanliqini we bu ishlar heqqide tunji qétim tepsiliy melumat bergenlikini tilgha alidu. Démek bu kitablar oqurmenlerge zor tesir körsetken, shuningdek Uyghurlarning nöwettiki ehwalini bilmeydighanlarning bu heqte chüshenche hasil qilishigha yardemde bolghan. Xewiringiz bolghinidek, bu dunyada bashqilarning diqqitini qozghashta riqabetke chüshken nurghun hadisiler mewjut. Bu kishilerning ashu xildiki eserliri bolsa ashundaq tesirlik we muhim bolghan hékayilerni küchlük shekilde bayan qilip bergen. Bu xildiki shexslerning öz hékayilirini sözlishi bu jehettin alghanda nahayiti muhim. ”

Bu qétimqi muhakime yighini toghrisida söz bolghanda dolqun eysa bu kitab gerche öz namida élan qilin'ghan bolsimu buninggha nechche onlighan kishining ejri singgenlikini, shuningdek bu kitabning öz nöwitide Uyghur dawasidiki bir türlük mezmun ikenlikini tilgha alidu.

Melum bolushiche, yéqinqi yillarda xitayning chégra halqighan zulumliri köpligen shekillerde dawam qiliwatqan we kéngiyiwatqan bolup, yighin ishtirakchiliri körsitip ötkendek “Uyghurlar buning hazirqi qurbanliri bolsa, gherb dunyasi kéyinki nöwetlik qurbanliri bolush aldida” dep qarilishqa bashlimaqta.

]]>
Fri, 15 Mar 2024 18:39:35 -0400
Gordon chang: “Xitay tiktokni qoldin bérip qoyushni hergiz xalimaydu” Xitay hergizmu uni qoldin chiqirip qoyushni xalimaydu. Chünki ular bu arqiliq 170 milyon amérikaliq abontning sanliq melumatigha ige bolidu. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-tiktokni-qoldin-berip-03152024161323.html?encoding=latin https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/xitay-tiktokni-qoldin-berip-03152024161323.html Washin'gtondin muxbirimiz irade teyyarlidi Tiktok shirkitining kaliforniye ishtati kulwir shehiridiki xizmet binasining aldidiki kaméralar. 2023-Yili 17-mart, kulwir AP Photo/Damian Dovarganes Amérika awam palatasi tiktok epini xitaydiki ana shirkiti baytdens (ByteDance) tin ayrilip chiqishqa qistaydighan, undaq qilmighan teqdirde, uni amérikada omumyüzlük chekleshni nishan qilghan qanun layihesini 13-mart küni köp sanliq awaz bilen maqullap chiqqan idi.

Ayliq aktip qollan'ghuchi sani yalghuz amérikadila 150 milyon bolghan, dunya miqyasida bir milyard aktip qollan'ghuchigha ige bolghan tiktok epi heqqide chiqqan bu qarar küchlük diqqet qozghimaqta. Bu qanun layihesining kéngesh palatasida awazgha qoyulidighanliqi jiddiy diqqet qozghawatqan bir peytte, tiktok shirkiti yene bu epni qollinip, amérikadiki abontlirigha uchur ewetip, ularni amérika dölet mejlisidiki bu qanun layihesige qarshi chiqishqa chaqirghan.

Ular abontlargha ewetken uchurida mundaq dégen:

 “Awam palata ezaliri tiktokni cheklesh üchün awaz berdi. Bu siz hem sizge oxshash 170 milyon amérikaliqqa tesir körsitidu. Eger kéngesh palatasimu buni qollap awaz berse, siz yaxshi köridighan bu munber taqilip kétishi mumkin. Derhal kéngesh palata ezalirigha téléfon qilip, tiktokning siz üchün qanchilik muhimliqini éyting.”

Bundin sirt yene tiktokning ijra'iye re'isi ju showzi (Shou Zi Chew) mu öz aldigha bir widiyo tarqitip, amérikaliqlarni tiktokni qoghdap qélishqa seperwer bolushqa chaqirghan. U widiyosida “Amérikaliqlarni asasiy qanundiki hoquqlirini himaye qilish” qa chaqirghan hemde yene “Biz pikir erkinlikini qoghdash üchün axirghiche küresh qilimiz” dégen.

Tiktok shirkitining amérikaning dölet bixeterlikini nezerde tutup chiqarghan bu tedbirini qandaqtur amérikaliqlarning pikir erkinlikining cheklinish mesilisidek qilip körsitishke urunushi, közetküchilerning küchlük diqqitini qozghidi.

Amérikadiki xitay ishliri mutexessisi gordon chang radiyomizgha qilghan sözide tiktok mesilisining pikir erkinliki mesilisi emeslikini tekitlidi.

 U mundaq dédi: “Tiktok ijra'iye re'isining sözi tolimu exmiqane. Tiktok mesilisi hergizmu amérikaliqlarning asasiy qanundiki hoquqlirining depsende qilinish mesilisi emes. Amérika bu yerde tiktokning ichidiki mezmunlarni kontrol qilimen yaki uni öchürimen, démidi. Belki tiktok shirkitining xitaydiki ana shirkiti bilen munasiwitini retke sélishni közlewatidu. ”

Tiktok shirkiti hazirghiche amérikaning munasiwetlik da'iriliri teripidin bayqalghan küchlük ispatlargha qarimay, xitay hökümiti bilen bolghan munasiwitini étirap qilmighan. Halbuki, amérikaning tiktokni qarshi tedbir qollinishqa ötüshi bilen teng, xitayning hökümet axbaratliri we hemde xitay hökümet emeldarliri “X” qatarliq ijtima'iy taratqular arqiliq terep-tereptin buninggha qarshiliq bildürüshke bashlighan.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining axbarat ishxanisi “X” tiki resmiy hésabida “Tiktokqa alaqidar qanun layihesining amérika awam palatadin ötüshi adil riqabet pirinsipigha we xelq'ara tijaret qa'idilirige xilap” dégen.

Amérikaning xitayda turushluq bash elchisi nikulas burnis ependi, 14-mart “Blombérg téléwiziyesi” ning ziyaritini qobul qilghanda, “Xitay hökümitining amérikaning tiktokni cheklimekchi bolghanliqini eyiblishi tolimu külkilik” dégen.

U mundaq dégen: “Bu hepte amérikada tiktokni cheklesh heqqide gep bolghandin kéyin, biz béyjingdin chiqiwatqan nurghun eyibleshlerni angliduq. Bu nahayiti külkilik bir ishtur. Chünki xitay emeldarliri X din paydilinip amérikani tenqidliyeleydu. Emma ular öz puqralirini X, féysbok, instagram, gugil torini ishlitishtin chekleydu” .

Amérika dölet mejlis ezaliri tiktok epini xitaydiki ana shirkiti baytdenstin ayrilip chiqishqa ündewatqan bolup, ular eger shirket buninggha könmigen teqdirde andin uni amérikadin chekleydighanliqi heqqide teklip sun'ghan. Halbuki, xitay tashqi ishlar ministirliqi bu heqtiki bayanatida, “Tiktokning amérika qanunliri boyiche, royxetke aldurulghan qanunluq shirket” dégenlerni ilgiri sürüp, amérikani zorlash wasitisi qollandi, dep eyibligen. Tiktok ijra'iye emeldarimu bügün dölet mejliside tiktokni satidighan yaki satmaydighanliqi heqqidiki xewerge jawab bermigen.

Amérika-xitay istratégiyelik riqabet alahide komitéti X tiki inkasida, “Mana bu xitay hökümitining tiktokning kontrolini qoldin chiqiriwétishni xalimaydighanliqini namayan qilip béridu. Barliq amérikaliqlar buning sewebini chongqur oylinip béqishi kérek” dégen.

Gordon chang ependimu xitayning hergizmu tiktokni qoldin chiqiriwétishni xalimaydighanliqini éytti.

U mundaq dédi: “Xitay hergizmu uni qoldin chiqirip qoyushni xalimaydu. Chünki ular bu arqiliq 170 milyon amérikaliq abontning sanliq melumatigha ige bolidu. Algorizimni qollinip turup, xitay kompartiyesining teshwiqatini qilalaydu. Xalisa amérikaliq yashlarni chüshkünleshtürüp, zeher chékishke, hetta ölüwélishqa teshwiq qilidu. Qisqisi, bu amérika üchün zor xeter. Tiktok hergizmu addiy bir tijariy pa'aliyet emes, u belki xitay hökümitining qorali. ”

Téxi bir kün awwal tiktok ep détalining xitaydiki bash shirkiti bolghan baytdens (ByteDance) shirkitining tiktok epi arqiliq amérikaliq qollan'ghuchilar üstidin qilghan jasusluq qilmishlirini ashkarilaydighan xewerlerni yazghan 3 neper amérikaliq zhurnalistning izini mexpiy qoghlighanliqi ashkarilan'ghan idi. “Forbés” zhurnilining tehrirat diréktorliri “Bu ularning tiktok abontliridin toplighan uchurlar bilen néme qiliwatqanliqi toghrisida négizlik so'allarni peyda qilidu” dep agahlandurghan idi.

]]>
Fri, 15 Mar 2024 17:45:00 -0400