Amérikadiki axirqi “Sherqiy türkistan inqilabi ghazisi” - edhemjan zakirning hayat sepiri (1)

Edhemjan zakir ependi bir qanche yillar ilgiri washin'gtondin tarqitilidighan sherqiy türkistan Uyghur tor téléwiziyesining muxbiri nuri musabayning ziyaritini qobul qiliwatqan körünüsh.

Musapirliqtin “Sherqiy türkistan inqilabi ghazi” liqighiche

2020-Yili, 24-yanwar jüme küni, amérikaning wirjiniye shtati we etraptiki shtatlarda yashaydighan Uyghurlar üchün tolimu qayghuluq bir kün boldi. Chünki, bu küni amérika Uyghur jama'itining péshwasi, amérika Uyghur jama'itining deslepki asaschiliridin biri we aktip jama'et pa'aliyetchisi edhemjan zakir ependi 96 yéshida wapat bolghanidi. Bu xewer tézdin tarqilish bilen hemme kishi qayghugha chömüp, bu péshqedem erbabini eske élishti. Etisi, yeni 25-yanwar küni Uyghurlar feyirfakis shehiridiki chong meschitte jem bolup, edhemjan zakir ependining jinaza namizigha qatniship, uning rohigha atap we uninggha alladin jennet tilep du'alar qilip, uni axirqi seperge uzatti.

Bir heptidin buyan tor sehipiliride edhemjan ependi heqqidiki eslimiler we uning rohigha atalghan du'alar shuningdek uning hayat musapisige bérilgen yuqiri bahalar tushmutushtin élan qilinmaqta. Uning bilen 20 yillardin buyan hemsöhbet bolghan, uning bilen birge méhmanlarda, meshreplerde, shuningdek xitay elchixanisi aldidiki namayishlarda we bashqa barliq yighilishlarda birge bolghan Uyghurlar merhumning eng yaxshi xisletliri, güzel mijez xulqi we bashqa özgiche insanliq alahidiliklirini eske éliship sözleshse, yene beziler uning pütün hayatining öz wetinining, jümlidin Uyghurlarning hörlüki we yaxshi künlerge ige bolushi yolida tinimsiz izden'gen, bash qaturghan hayat ikenlikini mu'eyyenleshtürmekte. Hetta beziler uning 1944-1949-yilliridiki ikkinchi qétimliq sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining jengchisi süpitide bu inqilabqa qatnashqan, sherqiy türkistan jumhuriyitining amérikadiki axirqi shahiti we ghazisi ikenlikini téximu bekrek esleshti.

Heqiqeten, azghina kem bir esir yashighan edhemjan ependi üchün özining 96 yashliq hayat musapiside intayin köp eslimiler bolushi tebi'iy, lékin uning eng pexirlinidighan, eng eske alidighan we eng huzurlinidighan eslimisi özining 1944-yili, 12-noyabir küni ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitige biwasite shahit bolushi hem sherqiy türkistan partizanliri etritining bir jengchisi süpitide herembagh, langshang, ayrodromgha kiriwalghan xitay gomindang armiyesini qorshap yoqitish jenglirige qatnishishi idi. U shiddetlik yéghiwatqan düshmen oqliri arisidin saq chiqip, bu jaylarni azad qilishqa öz küchini qoshqanliqi üchün özini “Ghazi” hésablighan.

Emeliyettimu uning hayatining mana bu qismi uning üchün heqiqiy hayatning bashlinishi bolup hésablan'ghanliqi üchün biz edhemjan ependining hayat musapisini del mushu weqelerdin bashlaymiz.

Edhemjan aka 17 yashlargha kirgende, yeni 1944-yili, 7-noyabir küni ghulja qozghilingi partlidi. 13-Noyabirghiche qozghilangchilar ghulja shehirining herembagh, ayrodrom we langshangdin ibaret üch nuqtidin bashqa barliq jaylarni azad qilip boldi. Arqidin partizanlar 12-ayning axirighiche qorghas, süydüng, küre qatarliq ili wilayitining hemme nahiyelirini azad qilip, pütün küchni mezkur üch nuqtini azad qilishqa qaratti. Ene shu waqitlarda ghulja shehiridiki özbék mektipining oqughuchisi edhemjanmu bashqa özige oxshash 16-17 yashliq balilar bilen birge partizanlar sépige qoshulup jenglerge qatnashqanidi.

Hayat waqtida bir qanche yillar ilgiri washin'gtondin tarqitilidighan sherqiy türkistan Uyghur tor téléwiziyesining muxbiri nuri musabayning ziyaritini qobul qilip, öz hayat kechürmishliri heqqide toxtalghan edhemjan zakir ependi 1944-yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining ehwali we herembagh jenglirini tepsiliy süretlep bergenidi. U, herembaghdiki düshmen'ge qarshi étilghan maksim pilimotigha oq tizip bergenidi.

Sherqiy türkistan jumhuriyitining bu bala partizani tizip bergen ashu pilimot oqlirida qanchilighan düshmen jehennemge ketkendu? buning sanini élish tes bolsimu, emma bu, edhemjan akining hayatidiki eng untulmas künler we shereplik sehipe süpitide ebediy xatirilen'gen. Shunga edhemjan aka hayatining bu sehipisini her da'im pexirlinip sözlep yürer idi.

Herembagh jeng meydanining mezkur ghazisi edhemjan zakir Uyghurlar bilen bir septe sherqiy türkistan inqilabigha ishtirak qilghan, esli sowét rusiyesi kontrolluqidiki özbékistan, qazaqistan, qirghizistan qatarliq ottura asiya rayonidin, hetta rusiyedin 1920-1931-yilighiche bolghan ariliqta Uyghurlar diyarigha qéchip kélip panahlinip, hayat yolini tapqan hem bu yerde ösüp yétilgen her millet muhajirlirining, jümlidin özbék perzentlirining biri idi. Edhemjan ependining amérikida turushluq 50 yilliq dosti jama'et erbabi gholamidin paxta ependi uning wapatigha chongqur qayghurush bilen birge uning özi bilgen hayat musapisini eslep ötti. Uning éytishiche, edhemjan ependi merghilanda tughulup, 3-4 yashlar sherqiy türkistan'gha kelgen.

1928-1932-Yilliri arisida sowét ittipaqida élip bérilghan bay-kulaklargha zerbe bérish, kopératsiyeleshtürüsh heriketlirining zerbisige uchrap, uningdin qutulup qélishini ümid qilghan we acharchiliqtin qutulush üchün ottura asiya rayonidiki nurghun özbék, qazaq, Uyghur, qirghiz, ruslar we bashqa millet musapirliri ili, tarbaghatay, qeshqer, aqsu qatarliq chégra jaylargha qéchip kélip makanlashqanidi. Ene shu qétim edhemjan ependimu 3 yashlirida ata-anisi bilen birge musapirliq sepirige atlinip özbékistandin ghuljigha kélip yerliship chong bolghan. Ene shu weqelerde uning ömürlük hemrahi, yeni ayali törem pashamu ata-anisi we qérindashliri bilen özbékistandin kélip iligha yerleshkenidi. Ular ghuljida chong bolup, özbék nemune mektipide oqup chong bolghan. Edhemjan ependi ene shu özbék nemune mektipini püttürüp uzun ötmeyla sherqiy türkistan inqilabi partlap inqilab qoynigha özini atqanidi.
( Dawami bar)