“Uyghur tili élipbesi” we Uyghur élipbe tarixi

Nöwette, chet'ellerdiki Uyghurlarda ana til öginishke bolghan qiziqishmu kücheymekte.

Uyghurlarning bu telipini qandurush meqsiti bilen ana til pa'aliyetchisi, Uyghur ziyaliysi abduweli ayup bashchiliqidiki 7 Uyghur ziyaliysi birlikte tüzgen “Uyghur a'ile ma'aripi qollanmiliri-élipbe” namliq eser istanbuldiki siyer balilar neshriyati teripidin neshr qilindi.

Kitab 118 bettin terkib tapqan bolup, Uyghurchidin sawat chiqirishning birinchi basquchi bolghan Uyghur élipbesini ögitish üchün teyyarlan'ghan bu eser, jem'iy 8 kitabtin terkib tapidighan bolup, buning 2 tomi neshrdin chiqqan.

Mezkur élipbe kitabi 6-ayning 7-küni resmiy sétilishqa bashlidi. Mezkur kitabning tehrirlikini Uyghur ziyaliysi kündüzay hamut, abdulqadirjan, batur qaraxanli, nijat hoshur, abdushükür muhemmed we abdubaqi aqhun qatarliq kishiler qilghan.

Kitab heqqide ziyaritimizni qobul qilghan merkizi milletler uniwérsitétini püttürgendin kéyin, istanbulda tetqiqat ishliri bilen shughulliniwatqan, Uyghur akadémiyesining bash katipi, mezkur kitabning tehriri batur qaraxan ependi “A'ile ma'aripi qollanmisi-élipbe dersliki” namliq eserning mexsus bir kishi teripidin yézilmighanliqini, abduweli ayup yétekchilikide bir guruppa Uyghur teripidin tüzülgenlikini, özige xas alahidilikke ige ikenlikini ilgiri sürdi.

Chet'ellerdiki Uyghurlarning telipini qamdash üchün 2006-yili dunya Uyghur qurultiyi tunji qétim Uyghur tili élipbesi tüzüp neshr qildurghandin kéyin, sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitimu istanbulda ayrim “Élipbe” kitabi tüzüp tarqatqan idi. Batur qaraxan ependi bu qétim yéngidin tüzülgen“Élipbe”ning mezmuni we burunqi élipbeler bilen oxshimasliqliri toghrisida melumat berdi.

Elwette, türkiyede neshr qilin'ghan bu élipbeler tunji netijiler emes, Uyghurlarning chet'ellerde we öz diyarida öz milliy til élipbesini tüzüsh uzun tarixiy jeryanlarni bashtin kechürgen.

Izmirdiki ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat instituti mutexessisi proféssor doktor alimjan inayet ependi Uyghurlarning özlirining élipbesini tüzüshining uzun tarixqa ige ikenliki, bu qétim tüzülüp neshr qilin'ghan élipbening ashu en'enining dawami ikenliki, Uyghur diyaridiki tunji élipbening 1936-yili neshr qilin'ghanliqini, hazirghiche köp qétim élipbe tüzülgenlikini, bu élipbelerde siyasiy puraqning intayin qoyuq ikenlikini bayan qildi.

Chet'ellerdiki Uyghurlarmu öz ana tili boyiche élipbe tüzüshke burunla ehmiyet bergen bolup, ottura asiyadiki tunji Uyghur tili élipbesi 1920-yillarda qazaqistanda neshr qilin'ghan we hazirghiche bir qanche qétim tüzitish kirgüzülgen. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan almatadiki Uyghur tilshunasliridin proféssor ruslan arziyéw ependi élipbe yézish tarixi toghrisida melumat berdi.

2000-Yillardin kéyin, chet'ellerdiki Uyghurlar, bolupmu türkiye, yawropa elliri, awstraliye, amérikidiki Uyghur jama'itining zoriyishigha egiship, ular arisida öz perzentlirige Uyghur tili ögitish, yéngi ewladlar arisida Uyghur tilini saqlap qélish pa'aliyetlirimu kücheymekte. Shuningdek mezkur ellerdiki Uyghur perzentlirige layiq bir Uyghur élipbesini tüzüsh we qollinish éhtiyajimu ashmaqta.