Rus tarixchisining “Asiyaning isyankar yüriki” namliq kitabida némiler déyilgen? (1)

Tarixchilarning qarishiche, Uyghur diyari we Uyghurlarning siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy we medeniyet tarixi tetqiqati rusiyede ikki esirlik musapini bésip ötti. Rusiye sherqshunasliri, jümlidin tarixshunasliri we türkologlirining bu sahede yézip qaldurghan monografiye, chong hejimlik kitabliri, kolléktip eserliri we ayrim maqalilirining salmiqi nahayiti zor bolup, bu eserler shübhisizki Uyghur millitining we ular yashawatqan Uyghur diyarining köp esirlik étnik, siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy we medeniyet tarixi musapisini chüshinishte muhim rol oynaydu.

Rusiyede Uyghurlarning ötmüsh tarixiy musapiliri tetqiqati bilen birge yene 20-esirdiki siyasiy tarixi mesililiri sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin yéngi bir basquchqa kirgen bolup, ilgiri uzun yillar mexpiy tutulghan sowét arxip höjjetlirining bir qismining ashkarilinishi 20-esirning birinchi yérimidiki Uyghur diyarining siyasiy tarixigha a'it mesililerni chüshinishke téximu qulayliq imkaniyet yaratti. Netijide, 1920-1950-yillirighiche bolghan ariliqtiki sowét ittipaqining Uyghur diyarigha, jümlidin Uyghur qatarliq milletlerning azadliq heriketliri we siyasiy teqdirige munasiwetlik siyasiti we bashqa mesililer boyiche bir qisim eserler, yeni kitablar we maqaliler élan qilindi.

Ene shundaq kitablarning muhimliridin biri sankitpétérburgliq rus tarixchisi, esli Uyghur élide tughulup chong bolghan we özi 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan inqilabigha qatnashqan wasiliy pétrowning moskwada neshr qilin'ghan “Asiyaning isyankar yüriki” mawzuluq esiridur.

Tarix penlirining kandidat doktori wasiliy pétrowning “Asiyaning isyankar yüriki: shinjang؛ xelq herikitining qisqiche tarixiy we eslimiler” mawzuluq mezkur esiri Uyghur diyarining 18-esirning ikkinchi yérimida menching impériyesi teripidin ishghal qilinishidin bashlap taki 1950-yilighiche bolghan ikki yüzlük tarixi jeryan'gha a'ittur. 16 Babliq bu eserning aldinqi 12 babi 18-we 19-esirdiki Uyghur diyarining siyasiy weziyiti, Uyghur we bashqa xelqlerning manju impériyesige qarshi köp qétimliq qarshiliq qozghilangliri, Uyghur qatarliq milletlerning 1860-yillardiki omumi qozghilingi arqiliq menching impériyesini aghdurup tashlap, öz hakimiyetlirini qurghanliqi, bolupmu yaqupbeg rehberlikidiki yette sheher dölitining ehwali we axirida zo zongtang qoshunlirining sherqiy türkistanni qaytidin ishghal qiliwélishi, rusiye impériyesining Uyghur diyarigha qaratqan siyasiti, bolupmu 1864-yili ilidiki Uyghurlarning qozghilangliri netijiside qurulghan ili sultanliqigha nisbeten rusiyening tutqan siyasiti we ilining ruslar teripidin ishghal qilinishi, rusiyening Uyghur diyaridiki soda-iqtisadiy siyasetliri, rus herbiy razwédchikliri we ékspéditsiyechilirining toplighan matériyalliri, 1917-yilighiche rusiyening Uyghur diyaridiki siyasiti, pa'aliyetliri hem bashqa köpligen weqelerge béghishlan'ghan.

Shuni eskertish kérekki, rus tarixshunasliqida 19-esirdiki Uyghur rayonining tarixi we rusiye hökümitining bu rayon'gha qaratqan siyasiti mesilisi köp alimlar tetqiqat yürgüzgen téma bolup, bu sahege a'it tetqiqatlarda sowét ittipaqi dewridiki tetqiqatlar bilen hazirqi rusiye döliti mezgilide yürgüzülüwatqan tetqiqatlarda melum derijide perqler bar. Wasiliy pétrowning mezkur dewr heqqidiki bayanliri, bolupmu char rusiye hakimiyitining ili sultanliqi we Uyghur diyarigha qaratqan siyasitige nisbeten ijabiy nuqtidin qarash muhim salmaqni igileydu. Qazaqistandiki turan uniwérsitétining proféssori, tarixshunas ablet kamalofning qarishiche, hazirqi musteqil jumhuriyetlerdiki ottura asiya tarixchiliri char rusiyening 19-esirde özlirige qaratqan siyasitining mustemlikichilik siyaset ikenlikini yorutuwatqan ehwalda bir qisim rus tarixchiliri rusiyening Uyghurlar diyarigha qaratqan siyasitini chong millet nuqtisidin chiqish qilip, char rusiye siyasitini aqlash we medhiyelesh pozitsiyesini ipade qilidu. Bu yenila esli impériyalistik qarashtin ibaret idi.

Wasiliy pétrow kitabining kéyinki 3 babida mexsus 1930-40-yillardiki Uyghur diyarining siyasiy tarixi, sowét hökümitining Uyghur élidiki milliy azadliq heriketke tutqan pozitsiyesi, uning bashta shéng shiseyni yölep turghuzghan bolsa, kéyin eksiche milliy azadliq heriketni qollash pozitsiyesi tutqanliqi we bashqa mesililerni bayan qilidu.

Bolupmu aptor özi biwasite qatnashqan 1945-1949-yillardiki milliy azadliq inqilab, milliy armiye we sherqiy türkistan jumhuriyitining ehwali heqqide bir qeder tepsiliyrek toxtilidu. Yeni, u bu ehwallarni özi körgen we biwasite bilgen nuqtidinraq bayan qilidu. Uning bayan qilishiche, 1944-yili 11-ayda ghuljida qozghilang partlighanda u ürümchide turup bu xewerni yerlik Uyghurlardin anglighan bolup, bu waqitta xitay da'iriliri ürümchidimu kontrol qilishni kücheytken. Her küni kéchilerde qoralliq saqchilar hemme yaqni charlighan we xalighanche tutqun qilghan, waqitning ötüshige egiship, ürümchidiki ghuljida chiqqan gézitler we Uyghurche hem rusche yézilghan teshwiqat waraqlirini kélishke bashlap, ular ilidiki qozghilang we sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanliqidin xewer tapqan. Shuning bilen bir qisim rus we bashqa millet yashliri 1945-yilining béshida manas tereplerge qéchip bérip, manastiki qalibek bashchiliqidiki partizan etritige qatnashqan. (Dawami bar)