Shinmén yasushi: Uyghurlardiki mazarlar we bazarlar

Yaponiye akashi neshiriyati teripidin neshir qilin'ghan “Ottura asiya” namliq ottura asiyagha a'it tetqiqat maqaliliri toplimigha yaponiyilik Uyghur tetqiqatchisi shinmén yasushining “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki bazarlar we mazarlar” namliq maqalisimu kirgüzülgen. Aptor maqaliside Uyghurlarning mazargha tawap qilishi we Uyghurlarning kündilik turmushining bir parchisi bolghan bazarlar heqqidimu qisqiche toxtalghan.

Uyghur tarixiy kitablirida xatirilinishiche Uyghurlarda mazargha tawap qilish aditi uzun tarixiy jeryan'gha ige bolup, her yili qeshqerdiki “Ordam”mazirigha yighilghan tawapchilar, naghra - sunay, sattar - tembur, rawabliri bilen yil boyi on ikki muqamgha neghme qilip shadliq ichige yoshurun'ghan musibitini izhar qilishidiken. Jay - jaylarning muqamchiliri, sazendiliri, naghra - sunaychiliri maharitini namayen qilishidiken.

“Ordam” maziridiki pa'aliyetchiler ejdadlar rohigha atap ekilin'gen nezir - sadighilirini yoqsullargha béridiken yaki köpchilik ozuqi üchün dash qazan'gha salidiken.Her bir kishi tugh(shedde) baghlaydiken. Qedimki yadikarliqlarni tawap qilip ejdadlar rohigha atap quran - tillawet qilidiken.

Undaqta Uyghurlardiki “Ordam” mazirini tawap pa'aliyiti zadi néme sewebtin élip bérilghan ? bu heqte Uyghur tarixiy matériyallirida xatirlinishiche: Uyghurlar miladiye 998 - yilidin hazirghiche her yili muherem éyida, qeshqer yéngisheher nahiyisige jaylashqan “Ordam”ni tawap qilidiken. Tawapchilarning sani her yili neche tümen,bezide hetta yüzmingdin éship kétidiken. Bularning ichide yüz yashliqtin on yashqiche bolghan er - ayal, qéri - yashlarmu bariken.

Uyghurlarning “Ordam”ni shunche köp uzaq yillardin béri tawap qilishida mundaq sewebler bariken: ejdatlirimiz islam dinigha étiqad qilishtin ilgiri shaman (kök tengrichilik). Ateshpereslik, budda, mani qatarliq dinlargha étiqad qilghan iken.

Qaraxanilar shahzadiliridin bolghan sutuq bughraxan, samanining teshebbusi bilen budda dinidin yénip, islam dinigha étiqad qilghandin bashlap, Uyghurlar ichide islam dini omumlishishqa bashlighan iken. Lékin xotendiki buddist Uyghurlar islam dinini qobul qilghili unimay, tibet buddistlirining yardimi bilen qaraxanilar tewelikidiki musulman Uyghurlar bilen miladi 974 - yilidin 998 - yilighiche urushqan.Ular arisidiki halqiliq qattiq jenglerning biri ene shu “Ordam” chölide bolghan iken.

Bu jengde qaraxaniylarning xaqani éli arslanxan shéhit bolghan iken. Uyghur xelqi arslanxan shéhit bolghan we Uyghur serkerdilirining jesiti depne qilin'ghan, kolléktip qebristanliq “Ordam” ni ming yilgha yéqin waqittin buyan, uzuldurmey, tawap qilip rohigha séghinip kelgen iken.

Ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur tarix tetqiqatchisi yamaguchi Uyghur mazarliqini tettiq qilishning roli heqqide toxtilip mundaq dédi:

- Uyghur mazarliqini tetqiq qilish yalghuz Uyghur qedimqi binakarliq senitini tetqiq qilish bolup qalmastin belki Uyghurlarning oxshimighan dewrlerdiki diniy étiqadi we örüp adetlirini tetqiq qilishtimu tolimu muhim rol oynaydu dep oylaymen.

Uyghur tarix tetqiqatchisi shinmén yasushi bolsa maqaliside Uyghur élidiki mazarlar we bazarlarning roli heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan: shinjang Uyghur aptonom rayonidiki bostanliq sheherler tengri teghining éteklirige we teklimakan qumluqining etirapigha jaylashqan.

Sherqtin gherbke sozulghan turpan, kuchar, qarasheher, qeshqer we xoten qatarliq sheherler bar. Bu sheherlerde asasliqi Uyghurlar olturaqlashqan.Sheherler bolsa islamiy usulda lahiylen'gen bolup meschitler sheherning otturisigha jaylashqan. Qiz - ayallar qizil güllük rextlerdin kiyim kiyishken.Eger siz bu sheherlerning ichige kirsingiz, sheher ichi mazar, bazarlar bilen liq tolghan. Uyghur jemiyitide mazar dinning merkizi, bazar bolsa iqtisadning merkizi hésablinidu. Mazar musulmanlarning qebristanliqidur.

Shinjangdiki mazarlar qedimqi we hazirqi mazarlardin terkip tapqan. Qedimqi mazarlarning beziliride meschit bolup, bu meschitler tolimu körkem sélin'ghan. Qedimqi mazarliqlarda bezi bir qehrimanlarning qebrisi we shundaqla bir qisim diniy riwayetlerdiki kishilerning qebrisimu bar. Undin bashqa köpligen namelum kishilermu depne qilin'ghan. Mazarliqlar Uyghurlarning ziyaretgahi bolush bilen birge hem tawapgahidur.

Emma musulmanlarning qarishida birla allah bolup, allahtin bashqa nersige étiqad qilishqa bolmaydu. Shunga mazargha étiqad qilish islam dinida cheklen'gen. Mazarlargha köpligen kishiler toplashqan bolup, mazar peqetla din üchün emes, kishiler öz - ara söhbetlishish,yighilish sorunigha aylan'ghan.

Bazar bolsa soda - sétiq merkizi bolup, bir qisim bazarlar muqim dukanlardin terkip tapqan.Bu xildiki bazarlar dawamliq échilidu.Hepte axiridiki bazarlar bolsa peqet heptide birla qétim échilidu.Bazarda hemme nerse sétilidu we sétiwélinidu.Yéza - qishlaqlardiki kishiler kündilik turmushi üchün ishtilidighan hemme nersini bazardin sétiwalidu.Bazar bolsa Uyghurlarning kündilik turmushining bir parchisi bolup, ular özliri ishlepchiqarghan nersilirini satidu. Shunga bazar ularning iqtisadiy kirimide muhim rol oynaydu.

Uyghur tarix tetqiqatchisi shinmén maqaliside qeshqerdiki mazarlar we bazarlar heqqide özining bir qatar qarashlirini otturgha qoyush bilen birge bu heqte mundaq toxtalghan:

Qeshqerde köpligen mazarlar we bazarlar bar. Appaq xoja maziri eng chong mazarlardin biri hésaplinidu.Appaq xoja a'ilisi özlirini muhemmed peyghemberning ewladi dep atiship qeshqerdiki özlirining küchlük diniy hoquqlirigha tayinip 17 - esiridn bashlap qeshqerde höküm sürgen.Ularning maziri tarixiy kitablarda xatirlen'gen bolup,bu Uyghur rayonidiki meshhur mazarliqtur.Bu mazarliqni ziyaret qilghuchilar köp bolup,nurghunlighan kishiler mazarliqtiki qebrilerni medeniy yadikarliqlarni qedimqi binakarliq uslubida sélin'ghan bu mazarni körüsh üchün kélidu.Undin bashqa qeshqer shehrige yéqin bolghan büwi anam maziri özi nahayiti kichik bolsimu emma tawap qilghuchiliri nahayiti köp mazarliqtur.Qizlar bu mazarni tawap qilghandila andin perzent yüzi köreleydu dep qaralghachqa nurghunlighan qizlar bu mazarliqa kélip mazarliqtiki üjme derixi we tashlargha tawap qilishidu. Her yili üjme derixini we tashlarni tutush perzent körüsh murasimi qatarliq diniy pa'aliyetler élip bérilidu.

Aptor maqaliside qeshqerdiki bazarlar heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:

Qeshqerning sherq teripidiki qeshqer bazirida bir qisim dukanlar muqim échilidighan dukanlar bolup,yaz peslidiki yekshenbe, shenbe künliride tawuz, qoghun we köktat qatarliq qeshqer etirapidiki yézilarning mehsulatliri bu dukanlarda sétilidu. Köpligen xéridarlar bu yerge kélidu. Bu bazarda top sétish we parche sétish dukanlirimu bolup, yéza déhqanliri özlirining mehsulatlirini bu barzargha ekirip satidu.Bu bazarning özidila muqim dukanlar mingdin ashidu. Junggodin we ottura asiya elliridin keltürülgen mehsulatlarmu bar bolghan xelqaraliq soda merkizi baziridur. Bu xildiki bazarlar Uyghur élide 1980 - yillardin kéyin yolgha qoyulghan bazarlar hésablinidu.

Axirda ziyaritimizni qobul qilghan fransiyining parij shehiridiki qedimqi azari etiqiler sodigiri exet hajim qeshqerdiki Uyghur bazarliri heqqide toxtilip ötti.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.