Tarixiy shahit: xelq exmetjan qasimi qatarliqlar ölümidin qattiq azablandi, lékin qozghalmidi

Muxbirimiz ümidwar
2019.04.18
munir-erzin-90-tewellut.jpg Ataqliq tarixchi, qazaqistandiki Uyghurshunasliq ilmining asaschiliridin biri munir érzin(ongdin birinchi)ning 90 yilliq tewellutigha béghishlan'ghan ilmiy muhakime yighinidin körünüsh. 2017-Yili dékabir, almuta.
RFA/Oyghan

1949-Yili, 7-8-aylarda xitay kompartiyesi merkizi komitéti ezaliridin biri lyu shawchi bashchiliqidiki xitay kompartiyesi hey'itining mexpiy moskwa ziyaritide xitay kompartiyesi bilen sowét kompartiyesi merkiziy komitéti arisida kelgüsi qurulghusi xitay xelq jumhuriyitining ijtima'iy-iqtisadiy, siyasiy shuningdek milletler we diniy siyasetlirini öz ichige alghan hakimiyet tüzülmisi, sowét ittipaqining kommunistik xitaygha körsitidighan her tereplime yardemliri mesiliside pikir birliki hasil qilindi. Ene shu pikir birliki ichide Uyghur diyarining siyasiy teqdiri mesilisimu muhim nuqta bolup, istalin xitay kompartiyesining tézdin Uyghur diyarini ishghal qilishi, buning üchün qatnash, yéqilghu, hetta kérek bolsa herbiy we siyasiy yardem bérish wedilirini berdi. Shuningdek yene istalin xitay kompartiyesining xitay xelq jumhuriyitini téz qurushi, yeni kéchiktürmey, 1949-yilining 10-aylirida élan qilishini tewsiye qildi.

Biraq, sowét ittipaqining xitay kompartiyesining dölet qurush siyasiti we programmilirini qollash, hetta Uyghur diyarini xitay kompartiyesining kontrolluqi astigha qaldurush siyasiy nishani burunla belgilinip bolun'ghan bolup, sowét ittipaqi kompartiyesi siyasiy byurosining ezasi anastas mikoyan istalinning wekili süpitide 1949-yili féwralning bashlirida xitayning shibeypo dégen yéride resmiy mexpiy ziyarette bolghanda xitay kompartiyesi Uyghur diyarigha, yeni shinjanggha musteqilliq emes, belki muxtariyet hoquqi bérish, sowét ittipaqining bu jaydin zémin dawasi bolmaydighanliqi heqqidiki pozitsiyesi maw zédong qatarliqlargha resmiy bildürülgen idi. Ene shuningdin texminen 5 ay ötüp lyu shawchi moskwani mexpiy ziyaret qilghanda sowét ittipaqining pozitsiyesi yene bir qétim qet'iy rewishte we axirqi qétim bildürüldi. Ene shu 1949-yilining 7-éyidin étibaren 1944-yili bashlinip, musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining axirqi siyasiy teqdiri, jümlidin Uyghur xelqining siyasiy teqdiri pichilish basquchigha kirgenidi. Wehalenki, milliy azadliq herikiti qozghighan keng xelq ammisi, jümlidin exmetjan qasimi qatarliq inqilab rehberliri sowét we xitay kommunistliri arisidiki Uyghur xelqining, jümlidin milliy azadliq inqilabning teqdirige a'it mezkur mexpiy kélishimlerdin xewersiz qaldurulghan idi. Shübhisizki, moskwaning orunlashturushi we yardimi bilen xitay kompartiyesi merkizi komitétining alaqichi wekili déng lichün 1949-yili, 8-ayning 14-küni ghuljigha yétip kélip, exmetjan qasimi qatarliq rehberler bilen söhbet bashlighandin kéyinla bu ikki kommunist küchlirining meqsiti we nishani exmetjan qatarliqlargha aydinglashti. Eyni waqitta ghuljida chiqidighan “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitining muxbiri munir yérzin ependi shu waqitta ghuljida néme ishlar yüz bergenliki, weziyetning omumiy yüzlinishi qatarliqlarni esleydu.

U, lyu shawchining moskwa ziyariti, déng lichünning ghuljidiki pa'aliyetliri, exmetjan qasimi qatarliqlarning ghuljidin ayrilishi we ularning ölümigiche bolghan pütün jeryanlar Uyghur xelqidin mexpiy we sir tutulghan halda dawamlashqanidi. Emma u. Özi metbu'at sahesidiki kishi bolghanliqi üchün, exmetjan qasimining nege ketkenliki we ularning ölümige a'it bezi mexpiyetliklerdin melum derijide xewerdar bolghan. Uning éytishiche, u 1949-yili, 8-ayning 23-küni exmetjan qasimi qatarliqlar altay-tarbaghataylargha xizmet bilen kétiptu dégen xewerni anglap, heyranliq hés qilghan, chünki exmetjan qasimi shu yili 7-ayda altayda bolghanda u altayda exmetjan qasimi bilen körüshkenidi. Ene shundaq heyranliq ichide turghanda texminen 9-ayning 15-künliri u “Inqilabiy sherqiy türkistan” géziti idarisi bashliqi Uyghur sayranidin exmetjan qasimi qatarliqlar ayropilan qazasigha uchrighanliqi heqqidiki xewerni anglighan. Bu xewerni Uyghur sayrani “Ittipaq” teshkilatining muweqqet re'isi es'het ishaqoftin bilgen, ulargha belki sowét konsulxanisi uqturghan bolushi mumkin idi. Munir yérzin ependi: “Lékin bu yenila xelqtin mexpiy tutulghan bolup, bu uchur peqet qismen hökümet bashliqliri arisidila tarqaldi, xelq téxi bilmigen idi” deydu.

Bu yil 91 yashqa kirgen, hazir almutada yashawatqan köpligen Uyghur we tatar tarixigha a'it ilmiy eserning aptori, Uyghurshunas munir yérzin ependi 1947-yilidin étibaren, “Inqilabi sherqiy türkistan” gézitide ishlesh jeryanida exmetjan qasimi bilen köp qétim körüshken, uning gézitxana bashliqi we exmetjan qasimi rehberlikidiki “Ittipaq” ning merkizi teshkiliy hey'et ezaliri Uyghur sayrami, es'het is'haqoflar bilen bolghan munasiwetlirimu yéqin idi. Uning déyishiche, u we “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitidiki xadimlar eyni waqitta xitay wekili déng lichünning ghuljigha kelgenlikidin xewerdar bolghan bolsimu, lékin uning meqsitining néme ikenlikini bilmigen idi. Chünki, bu pütünley sirttin mexpiy tutulghan pa'aliyet idi.

Sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlar 1949-yili, 8-ayda ghuljidin ayrilip, 3 aydin ötkendin kéyin, ularning qazagha uchrighanliq xewiri béyjingdiki xitay siyasiy meslihet yighinigha qatniship qaytip kelgen seypidin ezizi qatarliqlar teripidin xelqqe resmiy shekilde yetküzüldi.

Munir yérzinning éytishiche, 1949-yili, 8-9-aydin kéyin sherqiy türkistan weziyiti tézdin özgergen bolup, sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan ili xelqi, jümlidin milliy armiye we ziyaliylar weziyetning bundaq téz özgirishi we aqiwette, bu jayning tézlikte xitay kompartiyesining qoligha chüshüp qalghanliqining tüp sewebini chüshinelmey turghanda exmetjan qasimi qatarliqlarning ölüm xewirini anglighandin kéyinla andin özlirining siyasiy teqdirining pichilip bolun'ghanliqini bilishken. Emma xelq ichide ularning ölümi heqqide her xil gep-sözler tarqalghan, xelq yigha-zare qilip, qayghu-elemge chömsimu, emma yenila zor kölemdiki qarshiliq heriketliri, xelqning sowét konsulxanisidin exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümi sirini soraydighan ammiwi naraziliqliri, omumen xelqning omumyüzlük qarshiliqliri bolmidi.

Tarixi melumatlargha tayan'ghanda, exmetjan qasimi qatarliqlarning ölüm xewiri jakarlinip bolup uzun ötmeyla xitay kompartiyesi armiyesi sherqiy türkistan jumhuriyiti térritoriyesi bolghan ili, tarbaghatay qatarliq jaylargha orunlashti. Uzun ötmey, sherqiy türkistan milliy armiyesi 5-korpusqa özgertilip, shepkilirige seypidin eziz béyjingdin alghach kelgen xitay azadliq armiyesining besh yultuzluq kakarlirini taqidi, sherqiy türkistan jumhuriyitining ay yultuzluq yéshil bayriqining ornigha xitay xelq jumhuriyitining bayriqi almashti. Maw zédongning seypidin ezizni özi bilen birge élip barghan moskwa sepirining xulasisi süpitide 1950-yili, 14-féwral küni “Sowét-xitay dostluq, öz'ara yardem bérish shertnamisi” imzalinip, maw sowét ittipaqining Uyghur diyarida alahide imtiyazlargha ige bolushigha maqul bolghandin kéyinla moskwa maw zédonggha exmetjan qasimi qatarliqlarning jesetlirini berdi. Mawning buyruqi boyiche seypidin ezizi exmetjan qasimi qatarliqlarning jesetliri 1950-yili, 4-ayda ghuljigha élip kélip, Uyghur xelqining zor qayghu-elemliri ichide depne qildi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.