Milliy armiye zembirekchiler qismining shanliq musapisi (1)

Muxbirimiz ümidwar
2018.03.29
milly-armiye-305.jpg Milly armiye ofitsér jengchiliri
Photo: RFA

(Diwiziyon komandiri es'het téyipof (1918-2005) xatiriliridin)

Tarixchilarning qarishiche, 1933-yili, 12-noyabir küni qeshqerde we 1944-yili, 12-noyabir küni ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyetliri merkizi asiya tarixida Uyghurlarning bashqa türkiy tilliq xelqler bilen birlikte qurghan ikki qétimliq musteqil jumhuriyetliridur. Bolupmu 1944-yili qurulghan ikkinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyiti we uning 1945-yili 8-aprél küni qurulghan muntizim milliy armiyisi merkizi asiya türkiy xelqliri tarixida, jümlidin merkizi asiya herbiy ishlar tarixida muhim sehipe yaratqan.

1945-Yili, 8-aprél küni qurulghan atliq, piyade we zembirekchi qatarliq türlerdin terkib tapqan muntizim milliy armiye eyni waqittiki pütün yawro-asiya rayonidiki türkiy xelqler arisida peqet türkiye jumhuriyiti dölet armiyisidin bashqa yégane bir armiye idi. Ene shu 1940-yillarda, türkiy xelqlerde peqet ikkila musteqil jumhuriyetning dölet armiyisi bar bolup, buning biri türkiye jumhuriyiti armiyisi, yene biri sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyisi idi. Bu waqitta sowétlar ittipaqi hökümranliqidiki ottura asiya, kafkaziye rayonidiki türkiy milletlerning öz milliy armiyisi bolmighan idi. 

Milliy armiye komandirliridin toxti ibrahim, zahir sawdanof we bashqilarning mexsus milliy armiyining tarixi musapisige a'it yazghan eserliri we milliy armiye tarixi shahitlirining qaldurghan eslimiliride qeyt qilinishiche, 1945-yili, 8-aprél küni ghulja shehiridiki tugh meydanida mexsus murasim ötküzülüp, muntizim sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyisi qurulghanliqi jakarlinip, her qaysi qisimlargha herbiy bayraq tapshuruldi. Ene shu deslepki waqitlarda yette piyade we atliq polk, 5 musteqil diwiziyon we éskadron qurulghan idi. Bu besh diwiziyon terkibide musteqil tunggan atliq diwiziyoni, musteqil mongghul atliq diwiziyoni we musteqil shibe atliq éskadroni bar bolup, mana bular milliy armiyediki peqet milliy terkibni asas qilip qurulghan qisimlar idi, mezkur ikki diwiziyon kéyin polk derijisige kötürüldi. Qalghan qisimlar millet boyiche ayrilmay peqet nomur we jay namliri boyiche ataldi.

Ene shu 5 musteqil diwiziyonning terkibide özgiche bir diwiziyon bar bolup, u bolsimu milliy armiyining zembirekchiler diwiziyoni idi. Muntizim milliy armiyining muntizim zembirekchiler diwiziyoni özining 5 yilliq mewjutluq musapisini bésip ötti. U yoqluqtin bar bolush, mukemmellishish we küchiyish, axirida tarqitiwétilish musapisini bashtin kechürdi. 

Tarixiy shahitlarning eslishiche, milliy armiye zembirekchiler (artilériye) diwiziyonining qurulushi qozghilangning deslepki dewridila jenglerge qatnashqan, melum herbiy telim terbiyige ige bolghan, minamyot we zembirek qatarliqlarni étishni öginip, herembagh, ayrodrom we bashqa jaylardiki gomindang küchlirige minamyot we zembireklerni étip chéniqqan partizanlardin shuningdek bashqa yéngi ögen'güchilerdin tüzülgen idi. Milliy armiye zembirekchiler diwiziyonining komandiri bolghan, qazaqistanning almuta shehiride yashap, shu yerde wapat bolghan milliy armiye polkowniki merhum es'het téyipof ependi hayat waqtida, yeni buningdin on nechche yillar ilgiri ziyaritimizni qobul qilip, özining hayat musapisi, yeni milliy azadliq inqilabqa qatnishish jeryani, milliy armiye zembirekchiler diwiziyonining qurulush we jeng musapisi heqqide tepsiliy sözlep bergen idi. 1918-Yili tughulghan es'het téyipof milliy armiye zembirekchiler diwiziyonining komandiri bolushtin ilgiri, 1933-1934-yilliridiki qozghilanglargha qatnashqan we arqidin ürümchide qurulghan shinjang institutida abdukérim abbasof, lutpulla mutellip qatarliqlar bilen birge oqup, mektepni 1943-yili püttürgendin kéyin ghuljigha qaytqan. U, 1944-yili, noyabirda ghulja qozghilingigha qatnashqan we bir mezgil “Azad sherqiy türkistan” gézitide herbiy muxbir bolghandin kéyin qorghastiki herbiy ofitsérlarni terbiyilesh kursida oqughan hem bir qatar jenglerge qatnashqan. 

Es'het téyipofning éytishiche, artilériye diwiziyonini teyyarlash we qurush ishi 1945-yili, 2-ayning axirlirida bashlan'ghan shuningdek bu qisimni qurush ishlirigha sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümet re'isi elixan töre, herbiy ishlar naziri exmetjan qasimi özi biwasite arilashqan idi. 

Es'het téyipof bashlighan 30 din artuq ademni öz ichige alghan 300 etrapida Uyghur we bir qisim qazaq hem tatar yashliri kengsayda sowét ittipaqliq herbiy ustazlarning yétekchilikide zembirek, minamyotlarning her xil türlirini étish we bashqa munasiwetlik bilimlerni 6 aygha yéqin waqit ögen'gen. 

Milliy armiyining zembirekchiler diwiziyoni resmiy türde 1945-yili, 8-9-may künliri gitlér gérmaniyesi teslim bolup, yawropada fashizmgha qarshi urush ghelibe qilghan ghalibiyet künide qurulghan.

Deslepte ikki bataréye (tarmaq guruppa) bolghan bolup, bir bataréyide 4 izwot bolup, herbir izwotta 2 din zembirek bolghan.

Buningda piyade eskerlerning üstige atidighan “Sharapnil”, iskilatlargha we tankilargha atidighan “Broniboyniy” déyilidighan köydürgüch zembirek oqliri ishlitish öginilgen. Zembirekchiler diwiziyoni ofitsérliri we eskerliri yene düshmenning ochuq we yoshurun istihkamlirigha del jayida tegküzüsh, ariliqni ölchesh, düshmen istihkamlirining jaylishish xeritisini sizish qatarliq bilimlernimu mukemmel ögen'gen. 

Mezkur diwiziyonning milliy armiyining ottura yönilish, shimali yönilishtiki her qaysi chong-kichik jengliride oynighan roli zor boldi. Mezkur diwiziyon jing, yongjixo, bajaxu, shixu we bashqa jaylarda düshmen istihkamlirini topqa tutup, milliy armiye piyade we atliq qisimlirining hujumlirigha maslashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.