Munir yérzin: méni rehbirimiz exmetjan qasimi altaygha mexsus muxbirliqqa ewetken idi

Hazir qazaqistanning almuta shehiride yashawatqan péshqedem Uyghurshunas, 1947-1949-yilliri ghuljida neshr qilin'ghan “Inqilabi sherqiy türkistan” gézitide xizmet qilghan 91 yashliq tarixiy shahit munir yérzin ependi özining milliy azadliq inqilab dewride körgenlirini bayan qilip, 1948-yili, 10-ayda “Inqilabi sherqiy türkistan” gézitining özini altayda turushluq mexsus muxbir süpitide altaygha xizmetke ewetkenlikini eslidi.

“Inqilabi sherqiy türkistan” gézitining muxbiri munir yérzin ependi altaygha méngish aldida milliy azadliq inqilab rehbiri exmetjan qasimi uni öz ishxanisida qobul qilip, uning xizmetliri heqqide biwasite körsetme bergen. Exmetjan qasimi uningdin altaygha barghandin kéyin, altaydiki xelqlerning iligha bolghan chüshenchilirini ashurush, sherqiy türkistanning üch wilayitining öz'ara birlikini kücheytish heqqide tiriship ishleshni telep qilghan. Chünki, bu waqit altayda osman islam isyan kötürüp, milliy armiye uni altaydin qoghlap chiqarghan hem altaygha delilqan sugurbayéf waliyliqqa teyinlinip, bir yil bolghan chagh idi.

Exmetjan qasimi munir yérzinning we bashqa minglighan kishilerning qelbide chongqur tesirat qaldurghan, qabil rehber idi.

U exmetjan qasimining pütün ish-heriketliri, söz-nutuqliri arqiliq jang jijong, song shilyen qatarliq xitay chong milletchi herbiy-siyasiy emeldarliri bilen yüzmu-yüz siyasiy küresh qilip, eyni waqittiki milliy azadliq herikitige yétekchilik qilghanliqini bildürdi. Uning éytishiche, exmetjan qasimi “‛üch wilayet hökümiti‚ dep atalghan emeliyettiki sherqiy türkistan jumhuriyitining herbiy-siyasiy, soda-iqtisadiy we medeniyet jehetlerdin rawajlinip, xitay terepning mezkur hökümetni iqtisadiy qamal arqiliq yoqitish, milletler arisigha ziddiyet sélish, yeni qazaqlar we bashqa milletlerni Uyghurlargha qarshi qoyush arqiliq parchilap yoqitish taktikisini meghlup qilghan küchlük siyasiy rehber idi. U, peqet üch wilayettiki xelqlerla emes, belki yette wilayettiki xelq ammisining menpe'etliri üchünmu küresh qilghan idi”.

Uning qarishiche, meyli elixan töre we yaki exmetjan qasimi qatarliq rehberler bolsun, ular bashtin axiri özlirining milliy azadliq herikitige rehberlik qilishi jeryanida sowét ittipaqining yardimige we qollishigha érishken. Hetta qazaqlarning osman batur, delilqan qatarliq bashliqlirimu oxshashla sowét ittipaqining yardimige érishken idi. Uning éytishiche, emma, xelqning axirqi ümidi we küresh nishani bilen sowét ittipaqining nishani oxshash chiqmidi, aqiwette sowét ittipaqi sherqiy türkistanning xitay kommunistliri teripidin igilinishige yol achti we 5 yilliq milliy azadliq inqilabi paji'elik xulasilendi. Sowét ittipaqi bu inqilablarni özining siyasiy, soda-iqtisadiy menpe'etliri we yer-asti bayliqlargha érishishi üchün paydilan'ghan bolup, héchqachan bu xelqning musteqilliqini we azadliqini xalighan emes.

Munir yérzin altaygha barghandin kéyin, delilqan sugurbayéfning qizghin qarshi élishigha érishken. Delilqan sugurbayéf bashtin axiri sherqiy türkistan jumhuriyiti we uning rehberliri - elixan töre we exmetjan qasimi qatarliqlarni himaye qilip, ghulja hökümitige bolghan tewelikini saqlighan idi. Bolupmu u exmetjan qasimini nahayiti hörmet qilghan.

Munir yérzin altayda 10 ay etrapida ishlep, 1949-yilining yaz aylirida ghuljigha qaytip kélip, öz xizmitini dawamlashturghan.