Ayshemxan - sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining namsiz qehrimani (2)

Batur shepqet hemshirisi

1945-Yili, 7-ayning 23-küni, sopaxun sowurof komandirliqidiki aqsu frontida jeng qilish üchün teyyarlan'ghan atliq éskadron urushqa atlinish aldida tékes deryasi boyida sherqiy türkistan jumhuriyiti re'isi elixan töre, herbiy ishlar naziri exmetjan qasimi qatarliq hökümet rehberliri, yerlik memuriy shexsler, her millet xelqi aldida sherqiy türkistan jumhuriyitining ay yultuzluq yéshil bayriqini tapshuruwélip, bayraqqa hörmet bildürüp qesem bérishti. Ene shu tékeste milliy armiye sépigha qobul qilin'ghan ayshemxanmu milliy armiyining ayal jengchilirining formisini kiygen halda mezkur jenubiy front etritining jengchisi süpitide qesemyad murasimigha qatnashti. Tarixiy shahitlarning eslimiside qeyt qilinishiche, jengchiler aldi bilen tékes deryasining süyide teret alghandin kéyin, elixan törining imamliq qilishida kolléktip namaz oqushup, arqidin birdek halda ularning namizi chüshürülgen. Ayshemxanmu ene shu resmiyetlerni beja keltürdi. Ene shu qoshunning jengchisi süpitide elixan töre yétekchilikidiki mezkur murasimgha qatnashqan, 2017-yili bishkekte wapat bolghan xemit kenjibayéfning 2013-yili sözlep bérishiche, murasim nahayiti heywetlik boldi we elixan töre hemme jengchini qur'anning astidin ötküzgen.

Milliy armiyide birer herbiy yürüshke atlinish aldida, yaki yéngi bir qoshun wezipe tapshuruwalghanda we yaki yéngi eskerler qoshun'gha qobul qilin'ghanda kolléktip qesem bérish adet qilin'ghan idi. Xemit kenjibayéfning eslishiche, shu künki qesemlerning mezmuni: “Barliqimni inqilab, sherqiy türkistan azadliqi üchün teqdim qilimen. Bu yolda éghir musheqqetlerge, ongushsizliqlargha duch kelsemmu qet'iy berdashliq bérip, jazalargha, azablargha chidap, eqidemdin we yolumdin qaytmaymen, ökünmeymen, inqilabqa, weten'ge we sebdashlirimgha hergiz asiyliq qilmaymen, bu yolda béshimgha ölüm kelsimu qilche tewrenmeymen, eger qesimimge xilapliq qilish yüz berse, ikki alem qara yüz bolimen! . . .” dégendeklerdin ibaret idi.

Xemit kenjibayéfning eslishiche, tékeste bu qoshun'gha kélishken bir Uyghur qizi we uning éri qobul qilin'ghan bolup, u bu qizning shepqet hemshirisi bolghanliqini shuningdek uningmu özliri bilen bir sepke tizilip, qesem bergenlikini körgen. U qizni abdukérim abbasof özi siyasiy komissar süpitide qoshun terkibige qobul qilghan idi. Xemit kenjibayéfning éytishiche, u abdukérim abbasof bilen yéqin aghine bolghanliqi üchün u aqsu urushidimu bashtin axiri abdukérim abbasofning yénida turghan, abdukérim abbasof qeyser mijezlik, batur kishilerni nahayiti yaxshi köretti. Shunga u ayshemxanning qeyserlikige qayil bolghanliqi üchün uni bashqa rehberler, yeni sopaxun, qasimjan, damolla razi qatarliqlar bilen muzakiriliship qoshun'gha qobul qilghan idi. 

Sherqiy türkistan hökümet rehberliri we bir qanche ming xelqning ghalibiyet tilep, güller chéchip uzitishi bilen ayshemxanni öz ichige alghan jenubiy front atliq qoshuni aqsugha atlinip, xeterlik, muzluq tik choqqilar we aq dawan, qar dawan dep atalghan xeterlik muzluq dawanlardin ötüp, bozkérigi dégen yer arqiliq bayning qiyir yézisigha chüshüp aldi bilen u jayni, arqidin 8-ayning 9-küni bayni azad qildi. 19-Awghust küni bolsa qorghanni azad qilip, u jaydiki bir yérim rota xitay qoshunini tarmar qilip, 170 din artuq miltiq, 17 pilimot we bashqa qoral-yaraq, oq-dorilarni olja élip, muzdawan yolini igilep, ili bilen aqsu yolini tutashturdi. Bu jeryanda sopaxun komandirliqidiki atliq etret ilgiri-kéyin qiyir, bay, qorghan, tuz'awat, qizilbulaq, bozdöng, jam, konasheherdiki kepterxana, zaratgah jengliri we aqsu yéngisheherge qorshap hujum qilish jenglirini élip barghan bolup, ular bularning hemmiside ghelibini qolgha keltürdi. Ayshemxan bu jenglerning hemmisige dégüdek shepqet hemshirisi süpitide qatniship, yaridarlarni qutquzdi. Yaridarlarning halidin xewer élish, ulargha tamaq étip bérish, yarisini téngish we bashqa xizmetlerni qilip, jengchilerning hörmitige érishti. 

Milliy armiye 1945-yili, 9-ayning 1-küni konisheher, yeni onsuni azad qildi, 7-chésla aqsu yéngi shehirini qorshiwélip, hujum bashlidi. Ene shu chaghda éskadron komandiri bolghan merhum ömerjan kerimofning eslimiside bayan qilinishiche, 11-séntebir küni milliy armiye tunji qétim aqsu sépiligha shota qoyup chiqip, sheherni igilesh jeng opératsiyesi élip barghan bolup, biraq sépil üstidiki düshmenler ularni sézip qélip, qattiq ot küchi bilen shota arqiliq sépilgha chiqmaqchi bolghan jengchilerni étip chüshürüwétidu shuningdek düshmen yene milliy armiyining yaridarlar we ölgenlerni sépil tüwidin qayturup ekiwélishigha yol qoymay, pilimot we miltiqlardin yamghurdek oq yaghduridu. Memet isma'il isimlik qol pilimotchisi jengchi aqsu sépilining sherqiy témidin kéchisi sépilgha chiqiwatqanda, düshmen teripidin étip chüshürüwétilgen we uning ong yotisi astigha töt pay oq tégip, putini chul-chul qiliwetken idi. U xendektiki sugha chömüliwélip, bir kéche suda yétip saq qalghan. Etisi ayshemxan düshmenning yaghduruwatqan oqlirigha qarimay, nechchiligen yaridarlarni kötürüp, meydandin qutuldurup chiqqandin sirt yene xendek ichidiki memet isma'ilni körüp, bashqilarning tosushi, düshmenning oqlirigha qarimay xendek tüwige bérip, yaridar jengchini tartip chiqirip, uni yelkisige artip gah ömilep, gah yügürüp milliy armiye aboronigha élip kélidu. Ayshemxanning üsti-béshi lay, qan'gha milen'gen bolup, chachliri chuwuq, charchighan halda idi. Shuning bilen mezkur jengchi derhal dawalinishqa érishidu we arqidin iligha ewetilip, yarilan'ghan puti késiwétilish bedilige hayati qutquzup qélinidu. U, 1980-yillarghiche hayat yashaydu.

Ayshemxanning batur süpet we kélishken qeddi-qamiti, gheyretlik, tinim tapmaydighan, ishchan we xushxuyluqi, xizmetlerni tallimaydighan, qaysi ish bolsa qiliwéridighan, kishilerge köyümchan, méhriban we her da'im jeng meydanida jengchiler bilen birge bolup, qorqumsizliq bilen yaridarlarni qutuldurushi jengchilerning hetta onsu we aqsu etrapidiki puqralarningmu közige chéliqip, hörmet qozghighan shuningdek “Ayshemxan” dégen bu isim jengchiler, pida'iylar we ularni qollawatqan xelqning arisigha tez tarqalghan.

Uning her da'im yarilinip mangalmighan éghir yaridar jengchilerni jeng meydanidin yelkisige élip kötürüp, bixeter jaygha yötkep yarisini téngishi netijiside, nechche onlighan jengchilerning hayati qutulup qalghan bolup, u, ismi-jismigha layiq “Shepqet hemshirisi” ge aylan'ghan idi. Bolupmu uning aqsu sépiligha shotiliq hujum qilish jéngide éghir yarilan'ghan jengchini yamghurdek yéghiwatqan oqqa qarimay, qutulduruwélish arqiliq körsetken baturluqi aqsu frontidiki milliy armiye komandirliri we jengchilirining alqishigha érishidu. 

Sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti ayshemxanning körsetken pidakarliqi üchün uni “Pida'iy” kümüsh médali bilen teqdirleydu. 

(Dawami bar)