“Tarix we bügün” (2013 - yili 30 - iyun)

“Tarix we bügün” programmisining bu yekshenbilik qisimida qazaqistan Uyghurlirining tereqqiyat musapiliri we ularning medeniyet we milliy kimlik mesililiri shuningdek tarixchi we yazghuchi merhum mesümjan zulpiqarofning axirqi ijadiy pa'aliyetliri heqqide söz bolidu.

Qazaqistan Uyghurliring ortaq Uyghur milliy kimlik idiyisi kücheymekte

Qazaqistan jumhuriyiti ottura asiyadiki Uyghur ahalisi eng köp yashaydighan we öz milliy medeniyiti, ma'aripi, sen'iti we örp - adetlirini yaxshi saqlap, uni téximu rawajlandurush imkaniyitige ige bolghan memlikettur. Uyghurlar özlirini bu memliketning hoquqta barawer puqraliri hésablap, qazaqistanning tereqqiyati we güllinishi üchün bir ülüsh hesse qoshti, qazaq xelqini öz qan - qérindashliri teriqiside körüp, ular bilen buzulmas dostluq we qérindashliq en'eniwi munasiwiti ornatti.

Qazaqistan Uyghurliri özige xas milliy medeniyet we ma'arip tereqqiyat jeryanlirini bésip ötti. Nöwette, ular öz milliy ma'aripini téximu rawajlandurush üchün tirishmaqta. Almutadiki Uyghur ziyaliylirining qarishich yashlar arisida öz ana tilini öginishni öz ichige alghan milliy kimlik tuyghuliri kücheymekte. Bu sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin asta - asta peyda bolup, barghanséri küchiyiwatqan yéngi yüzlinishtur. Bu heqte almuta dölet uniwérsitétining oqutquchisi, doktor ruslan arziyéf, turan uniwérsitétining oqutquchisi ablet kamalof qatarliqlar mexsus toxtaldi.

Bu yil, Uyghurlarning 1881 - 1883 - yilliri arisida keng kölemde yettesu wadisigha köchkinige saq 130 yil boldi.

Melumki, qazaqistanning sherqiy jenubidiki yettesu rayoni Uyghurlarning ana makanliridin biri, Uyghur xelqi bu zémindiki qazaq, qirghiz we bashqa xelqler bilen yéqin qoshna we qérindashliq en'enisini rawajlandurup kelmekte. Uyghurlarning yettesu rayonida köpiyishi 1860 - 1880 - yilliridiki Uyghur qatarliq xelqlerning qozghilangliri we rusiye bilen ching sulalisi otturisida shertname tüzülüshi bilen munasiwetliktur

1881 - Yili 24 - féwral küni char rusiye bilen menching sulalisi“Pétérburg shertnamisi” imzalap, ili char rusiye teripidin qayturup bérilgendin kéyin, 1882 - yili bahardin 1884 - yilining béshighiche bolghan ariliqta 9 ming 572 a'ile, yeni 45ming373 jan Uyghur, rusiye kontrolluqidiki yettesu rayonigha köchüp kélip makanlashti, ili wilayitide 2565 a'ile Uyghur köchmey qélip qaldi. Uyghurlar, yettesuda yerket shehirini qurghan we 90 din artuq yéza - qishlaq hem wérnéy shehiride, yeni hazirqi almuta shehiride töt mehelle peyda qilghan qildi.

1954 - 1962 - Yilliri arisida yene bir qétim ili, chöchek we bashqa jaylardin köp sanda Uyghurlar sowét ittipaqining qazaqistan, qirghizistan we özbékistan jumhuriyetlirige kélip makanlashti. Qazaqistandiki Uyghurlarning 2010 - yilidiki hökümet sanliq melumati 227ming bolup, pütün qazaqistan ahalisining 1.39 % Ni teshkil qilghan. Lékin, emeliyettiki Uyghurlarning sanining 241mingdin köp ikenliki qeyt qilin'ghan.

Uyghurlarning zor köpchiliki almuta wilayitige jaylashqan bolup, putun oblast ahalisining 9.16%Ni teshkil qilghan. Uyghurlar almuta oblastining Uyghur rayonigha eng köp we zich jaylashqan bolup, bu rayondiki ahalining 56%ni teshkil qilghan. Bu jayda Uyghurlar zor köpchilikni igiligen.

Pütün almuta wilayitide 2010 - yili sanliq melumat boyiche 155158 Uyghur yashighan. Uyghurlar almuta oblastidiki milletler arisida nopus jehette qazaqlar we ruslardin qalsa üchinchi orunni igileydu. Ular asasliqi almuta oblastining Uyghur rayoni, panfilof rayoni, emgekchi qazaq rayonlirigha makanlashqan.

Uyghurlar qazaqistandiki milletler arisida nopus jehette qazaqlar, ruslar, ukra'inlar we özbéklerdin qalsa, 5 - orunni igileydu. Qazaqistanda 131 millet bar bolup, Uyghurlar ene shu 131 millet ichide nopusi köp az sanliq millet hésablinidu.

Uyghurlar asasliqi merkezlik halda almuta shehirige jaylashqan bolup, almuta shehiride 80 ming Uyghur ahalisi yashaydu.

Qazaqistan Uyghurliri köp tilliq millet bolup, mutleq köp qisimi Uyghurche, rusche we qazaqche üch tilni teng ishliteleydu.