Qedimki Uyghur medeniyitining warisliri - sériq Uyghurlar (2)

Resim - 2: sunen bazirida yashaydighan bir sériq Uyghur a'ilisidiki üch ewlad kishiler. Birinchi rettiki boway bilen momay sériq Uyghur tilini rawan sözleydu, ikkinchi ret (sol terep) tiki ottura yash ata sériq Uyghur tilini qismen sözleydu. Ikkinchi ret (ong terep) tiki bala sériq Uyghur tilini peqetla sözliyelmeydu, belki pütünley xitay tilida sözleydu. (2005 - Yil awghust, sunen nahiyisi, qutlan fotosi)

Bügünki künde nopusi aran 13 mingdin ashidighan sériq Uyghurlar tarixiy, siyasiy we ijtima'iy sewebler tüpeylidin türkiy we mongghul tilida sözlishidighan ikki guruppigha ayrilghan. Mongghul tilida sözlishidighan sherqiy sériq Uyghurlarning sani 4 mingdin artuq bolup, ular mongghul tilining 13 - esirdiki eng qedimiy di'alékti hésablan'ghan énggar tilini saqlap kelgen.

Türkiy tilida sözlishidighan gherbiy sériq Uyghurlarning sani 5 mingdin artuq bolup, ular qedimki Uyghur tilining söz we jümle terkiblirini xéli zor derijide dawamlashturup kelgen. Biz türkiy tilida sözlishidighan gherbiy sériq Uyghurlarning aghzaki janliq tili heqqide radi'o anglighuchilargha uchur bérish üchün sériq Uyghurlar arisidin yétiship chiqqan yash bilim adimi arslan ependi bilen söhbet élip barduq. U téléfon ziyaritimizni qobul qilip sériq Uyghur tili bilen özini tonushturup ötti.

“Mening ismim arslan, men sériq Uyghur, yaghlaqar qebilisidin bolimen. Men hazir lenju uniwérsitétide doktorluq ilmiy unwani üchün oquwatimen”. Arslan ependi yuqiriqi sözler bilen addiy qilip öz terjimihalini radi'o anglighuchilargha teqdim qildi. U yene sériq Uyghur tilining nöwettiki ehwali heqqide toxtilip, bu tilning xeter astida turuwatqanliqini tekitlidi: “Ehwal tolimu qiyin, milliy medeniyettiki yoqitish kündin - kün'ge éghirlashmaqta. Hazir sériq Uyghur tili alliqachan xeter astida qalghan tillar qatarigha ötüp boldi”.

Bügünki künde sériq Uyghurlarning tilini xatirileydighan milliy yéziqi mewjut bolmighanliqi, ma'arip we oqu - oqutushning pütünley xitay tilida élip bérilghanliqi hemde hazirqi zaman medeniyetining jiddiy rewishte tesir körsitishi seweblik yashan'ghanlar bilen yash - ösmürler otturisida hang shekillinishke bashlighan. Arslan ependining tekitlishige qarighanda, sériq Uyghur yashliri bolupmu mektep baliliri öz tilida sözlishelmeydighan, ata - anilirining sériq Uyghur tili bilen sorighan so'allirigha xitayche bilen jawab béridighan ehwal kélip chiqqan.

Sériq Uyghurlar arisidin yétiship chiqqan yene bir bilim adimi, tarixchi témor ependimu nöwette sériq Uyghurlar duch kéliwatqan jiddiy ijtima'iy mesililer, bolupmu milliy tilning xewpke duch kelgenliki heqqide toxtilip munularni bildürdi: “Sériq Uyghur tili nöwette xeter astida turuwatqan tillarning biri bolup qaldi. Gerche junggodiki sériq Uyghurlarning sani 13 mingdin ashsimu, lekin ularning yérimi mongghul tilining éngar di'aléktida, yérimi türki tilida, bir qismi xenzu tilida yene bir qismi tibet tilida sözlishidu. Uning üstige xenzu tilining tesiri künsayin küchiyip barmaqta”.

Melumki, sériq Uyghur tili qedimki Uyghur tilining biwasite dawami hemde ereb - pars tillirining tesirige uchrimighan nisbeten sap halettiki sherqiy türki tili bolush süpiti bilen xéli burunla sherqshunaslarning, bolupmu tilshunaslarning diqqitini tartqan. Gérmaniye göttin'gen uniwérsitétining qedimki Uyghur tili tetqiqatchisi, doktor ablet semet ziyaritimizni qobul qilip sériq Uyghur tilining dunya miqyasida tetqiq qilinish ehwalini tonushturup ötti.

Yéqinqi ehwallardin melum bolushiche, sériq Uyghurlarning ana til we milliy mewjutluq jehette duch kelgen bir qatar jiddiy ijtima'iy mesililiri ularning ichidin yétiship chiqqan serxillarni oylandurushqa bashlighan. Ular sériq Uyghurlarning milliy kimliki we mewjutluqini saqlap qélish üchün bir tereptin öz tilini öginish hemde milliy isim - famile sistémisini eslige keltürüsh teleplirini otturigha qoyushqa bashlighan. “Xenzuche isim - famile qollinish ötken esirning 50 - yilliridin kéyinki siyasiy heriketler dawamida mejburiy yosunda yolgha qoyulghan. Köpligen sériq Uyghurlar eslide xenzuche isim - famile qollinishni xalimaydu. Men özümmu ‛medeniyet inqilabi‚din kéyin xenzuche isimdin waz kéchip, özümning sériq Uyghurche ‛témor‚ dégen ismimni eslige keltüriwaldim”.

Arslan ependimu hazir köpligen sériq Uyghur yashlirining xitayche isim - famililerni tashlap, öz ana tilidiki “Arslan”, “Témor”, “Ular”, “Bars” qatarliq milliyche isimlarni eslige keltüriwatqanliqini tekitlidi.

Undaqta, qedimki Uyghur tili we medeniyitining biwasite warisliri bolghan bügünki Uyghurlar bilen sériq Uyghurlarning tili otturisida qandaq ichki baghlinishlar we perqler mewjut?

Bu mesile heqqide doktor ablet semet tarixiy we sélishturma tilshunasliq nuqtisidin pikir bayan qilip munularni bildürdi.

Doktor ablet semet yene qedimki Uyghur tiligha özleshtürme usul bilen terjime qilin'ghan buddizim edebiyatining meshhur namayendiliridin “Altun yarugh” namliq eserning bir nusxisining sériq Uyghurlar rayonidin tépilghanliqini tilgha élip ötti. Uning qarishiche, mezkur eserning tarixta turpan rayoni bilen genjo Uyghurliri arisida oxshashla ishlitilgenliki hemde til jehettiki köpligen ichki baghlinishliri arqiliq Uyghurlar bilen sériq Uyghurlarning emeliyette birla menbedin kélip chiqqanliqini chüshendürüshke asas bolalaydiken.

Axirida ablet semet hazirqi zaman Uyghur tilining di'alekt - shéwiliri ichide qomul shéwisining sériq Uyghur tili bilen meyli janliq til alahidiliki, fonétikiliq xususiyetliri yaki jümle qurulmisini jehettiki özgichilikliri bilen nahayiti yéqin baghlinishqa ige ikenlikini bildürdi shundaqla buning qedimki Uyghur tilidin kéliwatqan en'ene bilen munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürdi.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Süretlerning chüchendürülishi:

Resim - 1: sunen nahiye baziridiki sériq Uyghur réstoranida kütküchilik qiliwatqan sériq Uyghur qizi - sütqiz (2005 - yil awghust, sunen nahiyesi, qutlan fotosi)

Resim - 2: sunen bazirida yashaydighan bir sériq Uyghur a'ilisidiki üch ewlad kishiler. Birinchi rettiki boway bilen momay sériq Uyghur tilini rawan sözleydu, ikkinchi ret (sol terep) tiki ottura yash ata sériq Uyghur tilini qismen sözleydu. Ikkinchi ret (ong terep) tiki bala sériq Uyghur tilini peqetla sözliyelmeydu, belki pütünley xitay tilida sözleydu. (2005 - Yil awghust, sunen nahiyisi, qutlan fotosi)

Resim - 3: sunen sériq Uyghur aptonom nahiyisi sériq Uyghur tetqiqat ishxanisi teripidin pin - yin asasidiki latin yéziqi bilen neshir qilghan sériq Uyghur tilidiki tunji san zhurnal (qutlan fotosi)