Ürümchidiki amérika konsuli pakiston ilida némilerni kördi?

Muxbirimiz ümidwar
2018.03.22
Sh-Turkistan-Jumhuriyiti-armiyisi-305.jpg Süret, 1944 - yili ghuljida qurulghan sherqi türkistan azadliq armiyisidiki bir qisim jengchi ofitsérlerning süretliri.
File photo

1944-Yili 7-noyabir küni ghuljida partlighan milliy azadliq qozghilingi netijiside 12-noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti quruldi we 1945-yili 8-aprél küni milliy armiye qurulup, üch front boyiche urush qilip, shu yili 10-ayghiche ili, tarbaghatay we altayni birlikke keltürdi. Emma, sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen gomindang merkizi hökümiti arisida tinchliq söhbiti élip bérilip, 1946-yili, 7-ayda birleshme hökümet qurulup, öz xizmitini bashlidi.

Bu yilliri Uyghur diyarida yüz bériwatqan bu bir qatar weqeler, rayondiki milliy munasiwetler, bolupmu sowét ittipaqining ili qozghilingi bilen bolghan alaqiliri amérika diplomatiye sahesining diqqitige érishken bolup, ürümchidiki amérika konsuli jon xol pakistan 1947-yili, 22-apréldin may éyining béshighiche sherqiy türkistan jumhuriyiti térritoriyesi bolghan ili we tarbaghatayni biwasite ziyaret qilip, emeliy tekshürüshte boldi.

Pakistonning bu qétimqi seper xatirisi 1947-yili noyabir éyida “Ili we tarbaghatay wilayetlirige seper” dégen témida mexsus doklat süpitide a q sh dölet ishliri ministirliqigha yollan'ghan idi. Pakiston öz seper xatiriside bayan qilishiche, u ayali we rus shopuri bilen birge aptomobilda olturup, 1947-yili, 22-aprél küni ürümchidin ayrilip, shu küni manas deryasidin ötidu. Pakiston olturghan aptomobil ghulja shehirige 17 kilométir qalghanda buzulup qalidu we köp qétimliq rémontlardin kéyin axiri ular ghuljigha yétip kélidu. Ghuljida héch kimmu ulargha tosqunluq qilmaydu. Ili hökümiti terep uninggha exmet isimlik bir neper Uyghurni terjimanliqqa béridu. Pakiston exmet bilen yéqin munasiwet ornitidu hem uninggha yaxshi baha bérip, uning heqqide “Xosh mu'amililik we paydiliq adem” dégen yekünni chiqiridu.

Amérika konsuli jon pakistonning mezkur seper xatirisi üstide tetqiqat élip bérip, bu heqte mexsus tonushturush maqalisi élan qilghan qazaqistandiki turan uniwérsitétining tarix proféssori ablet kamalofning bayan qilishiche, pakiston ghuljida sowét ittipaqi bash konsuli bilen we ili inqilabi rehberliridin biri abdukérim abbasof bilen körüshidu. U öz seper xatiriside yene özining chilpengze qatarliq jaylarni ziyaret qilish telipini otturigha qoyghanliqini, ili terep buninggha qoshulup, uninggha qoghdighuchi we terjiman bérishni tewsiye qilghanda peqet exmetni terjimanliqqa élish teklipini bérip, qoghdighuchilarning kériki yoqluqini éytip ret qilghanliqini dep ötken.

Pakiston ghulja sepirini axirlashturup, tarbaghataygha yolgha chiqqanda uninggha yene ili terep wasiliy isimlik rus ofitsér bilen bir qanche eskerni qoshup qoyidu. Pakiston wasiliyning özini tutushlirigha alahide diqqet qilghan bolup, u közitish arqiliq uning esli sowét ittipaqi ewetken dölet bixeterlik xadimi ikenlikini jezmleshtüridu. Wasiliy özini “Tatar” dep tonushturghan bolsimu, lékin pakiston buninggha ishenmigen.

Pakiston yene ghuljida mekteplerni ziyaret qilghan. U, ilining ma'arip, medeniyet we neshriyat ehwallirini hem bazarlarni közetken. Doktor ablet kamalofning éytishiche, u ili we tarbaghataygha barghandin kéyin, bu jayda ürümchi we bashqa gomindang hökümranliqidiki jaylargha oxshimaydighan, öz aldigha bir siyasiy, soda-iqtisadiy we medeniyet muhitini hés qilidu. U, gerche, sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen gomindang hökümiti bitim imzalap, birleshme hökümet qurghan bolsimu, biraq üch wilayetning yenila öz aldigha musteqil yashawatqanliq belgilirini körgen. , mesilen: birinchidin, ghulja we chöchekte, yeni, üch wilayet zéminlirida, hemmila hökümet idariliride sherqiy türkistan jumhuriyitining bayriqi ésilghan. Ikkinchidin, hemmila idarilerde yerlik herbiy kiyimler kiygen ademlerni köp körgen. Üchinchidin, xitay tilidiki mekteplerdin bashqa héchqandaq yerde xitayche tilda yézilghan yéziqlar bolmighan. Tötinchidin, gézitlerde gherb kaléndari ishlitilgen, xitayning min'go yilnamisi ishlitilmigen. Yeni, min'go kaléndari boyiche yil, ay we künni körsitish bolmighan, beshinchidin, ili, tarbaghataydiki yerlik gézitler “Shinjang” ni “Sherqiy türkistan” dep atighan. Altinchidin, üch wilayetning özining musteqil pochta xizmiti mewjut bolghan we bu pochta sowét ittipaqi bilen yéqin munasiwette bolghan. Yettinchidin, üch wilayetning sowét ittipaqi bilen bolghan tijariti qoyuq bolghanliqi ashkara körünüp turatti.

Türkiyediki hajiteppe uniwérsitétining tarix dotsénti erkin ekremning qarishiche, amérikining 1943-1949-yilliri arisidiki ürümchidiki konsulxanisining qilghan ishliri we wezipiliri asasliqi bu rayonning medeniyet, millet we soda- iqtisadiy weziyiti hem gomindangning bu jaydiki hökümranliq ehwalini chüshinish bolghan. Bulardin bashqa yene sowét ittipaqining bu jaydiki, bolupmu azad üch wilayettiki tesirini közitish hemde amérikining Uyghurlar rayonida medeniyet we siyasiy tesirlirini tikleshnimu meqset qilghan idi.

Jon pakiston ili we tarbaghataylarni öz közi bilen körgendin kéyin, bu rayonni öz ichige alghan jaylardiki yerlik xelqlerning xitaylar dégendek sowétlarning qozghitishi bilen isyan kötürgen bolmastin belki ularning öz hoquqlirini kapaletke ige qilishtin ibaret siyasiy arzusi sewebidin küresh qilghanliqini chüshinip yetken.

Programmining tepsilatini yuqiridiki awaz ulinishidin anglighaysiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.