Ottura asiyadiki Uyghur kino sen'iti tarixidin (1)

Ötken esirning 80-yilliri ottura asiyadiki qazaqistan, özbékistan jumhuriyetliride yashawatqan Uyghurlarning medeniyet hayatida köpligen özgirishlerning yüz bergenliki melum. Qazaqistanda Uyghur mektepliri, milliy tiyatir, Uyghurshunasliq instituti, “Jazushi”, “Mektep” neshriyatlirida Uyghur bölümliri öz xizmetlirini dawamlashturdi. “Alitagh” téléwiziyeside Uyghurche programmilar we qazaqistan radi'osida Uyghur tilidiki anglitishlar xéli uzun yillarghiche mewjut bolup turdi. Özbékistan téléwiziye we radi'o komitétining qarmiqida Uyghur tilida radi'o programmiliri anglitildi. Sherqshunasliq institutida bolsa Uyghur bölümi we özbékistan yazghuchilar ittipaqi terkibide Uyghur edebiyati kéngishi öz xizmetlirini dawam qildi.

Ene shu ottura asiya jumhuriyetliridiki Uyghurlarning köp xilliqqa ige medeniyet hayatida kino sen'itimu muhim salmaqni teshkil qilidighan bolup, sowét ittipaqi dewride ottura asiya jumhuriyetliridiki bir qisim kino studiyeliri Uyghurlar hayati heqqide kino we téléwiziye filimlirini ishligen we bir qisim ataqliq kino artisliri yétiship chiqqan idi.

Almata shehiridiki “Turan” uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining kandidat doktori zulfiye kerimowaning pikriche, sowét ittipaqida 1980-yillarda bezi tarixi témidiki hékaye filimlar ishlen'gen bolup, “Ejdiha yili” Uyghurlarning 19-esirdiki milliy azadliq inqilabigha béghishlan'ghan idi. U mundaq dédi: 1982-yili qazaqistanning shu waqittiki paytexti almatadiki kinoxanilirida qazaqistanning “Élim-ay” kino studiyesining prézidénti, tonulghan rézhissor asaneli eshimofning “Ejdiha yili” namliq bedi'iy filimi körsitilishke bashlidi. Mezkur filim, Uyghurlargha qattiq tesir qildi. Buningdin tashqiri, bashqa millet wekillirimu mushu filim arqiliq Uyghurlarning ötmüsh tarixi, azadliq, erkinlik üchün küresh qilish tarixi bilen tunji qétim tonushqan idi. Ataqliq yazghuchi ziya semedining “Mayimxan” romani asasida “Qazaqfilim” kino studiyeside rus tilida ishlen'gen bu filimning kinoxanilarda qoyulushi anche uzaqqa sozulmidi. Bu yerde yene shu ikki memliket, yeni sowét ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwetler seweb bolghan bolsa kérek, dep oylaymen. Emma kéyinki yilliri, yeni qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin, éniqraq éytsam, buningdin 5-6 yil ilgiri bezi téléwiziye qanallirida mezkur filim qoyulup keldi. Hazir uni intérnét torliridin izdep tépip, körüshke bolidu”.

Filimda 19-esirning birinchi yérimidiki qehriman Uyghur qizi mayimxanning azadliq küresh hayati we paji'elik qismetliri hékaye qilin'ghan idi.

Zulfiye kerimowa ottura asiyada, bolupmu qazaqistanda Uyghur milliy kino sen'itining shekillinishi we rawajlinishida ötken esirning 90-yillirining bashlirida “Özbékfilim” kino studiyesi ishlep chiqqan “Nuzugum” bedi'iy filimining tesirining zor bolghanliqini tekitlidi. Zulfiye kerimowaning éytishiche, nuzugum erkinlik we azadliqning simwoli bolup, hazir qazaqistandiki Uyghur mektepliri oqughuchiliri Uyghur edebiyati derslikidin ene shu nuzugum, mayimxan, iparxan, rizwan'gül qatarliq Uyghur xelqining ayal qehrimanliri bilen yéqindin tonushush imkaniyitige ige bolmaqta.

1991-Yili tonulghan özbék rézhissori abrar qasimof teripidin ishlen'gen, Uyghur xelqining milliy qehriman qizi nuzugum heqqidiki “Nuzugum” filimining ilmiy meslihetchisi, ataqliq Uyghur sha'iri xélil hemrayéf bolghan idi. Filimni ishleshke bashqilar qatarida shu waqittiki taldiqorghan wilayiti panfilof nahiyisige qarashliq kalinin igilikining re'isi azad meshurofmu köp küch chiqardi.

“Nuzugum” filimining bash rolini orunlighuchi, almatadiki muxter ewézof namidiki drama tiyatirining artisi sumbat ghéniyarowaning éytishiche, 1991-yili özbékistanliq rézhissor abrar qasimof uninggha nuzugum rolini oynash teklipini bergen. Shu waqitta filim bir sa'et yigirme minut kölemde ishlinip chiqqan bolup, uninggha sumbat ghéniyarowadin bashqa yene shu tiyatirning artisi rahilem meshürowa we sha'ir xélil hemrayéf teklip qilin'ghan idi.

Subat ghéniyarowa mezkur filimni teyyarlashta at chépish, su astida üzüsh, ot ichidin ötüsh, sekresh, yügürüshke oxshash meshiqlerdin ötüp, bu jeryanda özining köp qiynalghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Nozugumning rohi méni qollidi dep oylaymen. Chünki biz shu ketmen taghlirida nuzugum öngküride chüshken waqitlarda shu yerde depter bar idi. Shu depterde nuzugum toghriliq köpligen inkaslar yézilghan idi. Menmu yazdim: nuzugum, siz mushu kino jeryanida manga yardem bersingiz. Bilmeymen qandaq yardem qilalaysiz, biraq sizdin yardem kütimen. Shuning bilen nuzugum méning chüshümge kirishke bashlidi”.

Uning éytishiche, özbékistan kino rézhissori abrar qasimof sumbat ghéniyarowani bilen xélil hemrayéfni shexsen özi kinoda rol élishqa teklip qilghan hem u özimu talantliq kino artisi idi. Sumbat ghéniyarowa filimning bezi körünüshlirini ketmen téghigha jaylashqan nuzugum öngküride hem uning etrapidiki jaylarda süretke alghanliqini shundaqla yarkent tewesining penjim yézisidiki Uyghur ahaliliriningmu filimgha qatnashturulghanliqini bayan qildi. Hazir ketmen taghliridiki meshhur nuzugum öngküri köpligen sayahetchilerning qiziqip köridighan ornigha aylandi.

Zulfiye kerimowaning éytishiche, qazaqistanda 1970-80-yillarda “Ejdiha yili”, “ Sirliq alma”, “Nuzugum” we bashqa filimlarning ishlinishide, eyni waqittiki sowét-xitay munasiwetlirining reqiblik mezgili melum derijide arqa körünüshlük roligha igidur. Bu mezgillerde, sowét ittipaqi hökümiti ottura asiyadiki Uyghur ma'arip, medeniyet, metbu'at, sen'et, edebiyat orunlirini xitaygha qarshi teshwiqat yürgüzüshte keng türde paydilandi.

Uning qarishiche, chünki, 1962-1969-yilliri arisida ikki dölet munasiwetliri keskinlishishke bashlidi hem bir nechche qétim ikki memliket chégrasida qoralliq toqunushlarmu yüz berdi. Peqet 80-yillarning axirlirida ikki terep munasiwetliri bara-bara normallishishqa bashlap, arida bérip-kélishler köpeydi, soda-iqtisadiy alaqiler qoyuqlashti. Emma bu munasiwetler 1991-yilghiche, yeni sowét ittipaqi yimirilgüche dawam qildi.

Buningdin tashqiri, ötken esirning 80-yillirining axirlirida qazaqistan we Uyghur diyari otturisida bérip-kélishlerning köpiyishi netijiside Uyghur élide ishlen'gen filimlar ottura asiyagha köplep kirishke bashlidi. Buning qazaqistan Uyghur kinochiliqigha körsetken tesirimu chong boldi. 1990-Yillardin kéyin, qazaqistandiki Uyghurlar arisidin yétiship chiqqan bezi kino rézhissorliri özliri Uyghurlar heqqide filimlarni ishleshke kirishti.

Qazaqistandiki Uyghur kino sen'itining tereqqiy qilishida deslep pa'aliyet élip barghanlarning biri, tonulghan dramatorg, rézhissor jamalidin roziyéf idi. U almatadiki “Alitagh” téléwiziye programmisining Uyghur bölümide ishlewatqan peytide “Otluq yillar” mawzuluq bedi'iy filimni ishlep chiqqan bolup, bu, Uyghur rézhissorlarning ishligen tunji filimliridin biri hésablinatti.