Uyghurlarning qazaqistan'gha ammiwi köchüsh tarixidin

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2017.04.20
qazaqistan-uyghur-almata-dostluq-mehellisi-2015-07-17.jpg Almatadiki dostluq mehelle meschitidiki héyt namizi
RFA/Oyghan


Melumki, hazir qazaqistan Uyghurlarning sani jehettin dunya boyiche Uyghur élidin kéyin ikkinchi orunda turidu. Uyghurlar ottura asiyaning shundaqla qirghizistan, özbékistan we türkmenistan jumhuriyetlirigimu tarqalghan.

Tarixtin melum bolushiche, 19-esirning ikkinchi yérimidin bashlap pütkül Uyghur élide kötürilgen milliy-azadliq heriket netijiside ghulja shehirini merkez qilghan musteqil ili sultanliqi we qeshqerni merkez qilghan yettisher döliti wujutqa kelgen idi. Mezkur memliketler bolupmu an'gliye, xitay we rusiyening siyasiy tesiri astida boldi. 19-Esirning yetmishinchi yilliri her ikki memliket rusiye we chin impériyiliri teripidin yoqitildi. Hazir qazaqistanda yashawatqan Uyghurlarning köp qismi Uyghur élining ene shu ili wilayitidin köchüp chiqip orunlashqanlarning ewladliri dep qaralmaqta.

Tarixchi ablehet kamalofning éytishiche, qazaqistan Uyghur jemiyitining tarixi yiraq ötmüshtin bashlan'ghan bolup, Uyghurlar we merkiziy asiya xelqliri bir tarixqa ige bolghan. Tarixning ilgiriki köpligen dewrliride Uyghur diyari we yettisu térritoriyeliri bir qatar küchlük memliketlerning, shu jümlidin türk qaghanliqining, qaraxaniylar dölitining, moghulistanning terkibige kirgen idi.

A. Kamalof Uyghurlarning kéyinki waqitlardiki ammiwi köchüshlirini Uyghur élining ili wilayitide qurulghan Uyghur sultanliqi bilen baghlashturup, mundaq dédi: “1871-Yili ili sultanliqi térritoriyisining char rusiye eskerliri teripidin bésiwélinishi netijiside elaxan bashliq Uyghurlarning chong bir qismi wérniy shehiridin shimalgha köchürülgen bolup, sultan we uning uruq-tughqanliri hem yéqinlirining mehellisi qurulghan idi. Kéyinrek bu mehelle almata shehirining terkibide bolup qaldi. U yerni Uyghurlar mushu kün'giche <sultanqorghan> dep ataydu. 1881-Yilqi sankt-pétérburg shertnamisige bina'en ili wilayiti rusiye teripidin chin impériyisige tapshurulghanda ili ahalisige rusiyening yettisu wilayitige köchüsh hoquqi bérildi. Shu waqitta ammiwi köchüsh 1881-yildin 1883-yilghiche sozuldi. Bu köchüsh netijiside 45ming Uyghur yettisu rayonigha kélip orunlashti. Ular wérniy we yarkend nahiyelirige orunlashturuldi. Bu jehette yarkend uyézi( nahiyesi) ene shu ili wilayiti rusiyening qol astida bolghan waqitta qurulghan idi. Kéyin u yettisu wilayiti terkibige kirgüzüldi. Mana shu térritoriyede besh bolusluq quruldi: yarkend-taranchi bolusluqi, aqsu-charin bolusluqi, maliway, qoram we qarasu bolusluqliri. 1909-Yili yarkend-taranchi bolusluqida aqkend bolusluqi bölünüp chiqti. Bashta 42 Uyghur yéziliri qurulghan idi. Kéyin, yeni 20-esirning bashlirida ularning sani 99 gha yetti”.

1914-Yili sankt-pétérburg shehiride neshir qilin'ghan pyétr rumyanséfning “Taranchi” namliq kitabida ili wilayitining qaysi yéza-sheherliridin chiqqan Uyghurlarning yettisuning qeyerlerde orunlashqanliqi, ularning qandaq yézilarni berpa qilghanliqi heqqide tepsiliy éytilghan. Mesilen, Uyghur élining chong bughra, kichik bughra, sekkiz on, xonixay, mazar, nilqa dégen mehelliridin köchüp chiqqan Uyghurlar aqsu bolusluqigha orunlashqan. Hazirqi almata wilayiti Uyghur nahiyisining chong aqsu yézisida ene shu waqitlarda kichik bughra, chong bughra mehelliliri qurulghan idi.

Almatada 2009-yili neshir qilin'ghan “Sultanqorghan. Shexsler tarixi” namliq kitabning aptori imerjan qadirofning tekitlishiche, uning anisi jenem elaxan sultanning inisi jepemning qizi bolup, uningdin tashqiri elaxanning kéwirbeg, nasenbeg, osman xelpem dégen aka-iniliri bolghan.

Imerjan aka ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Kolpakowskiy özeng ilghawal, qeyerni alimen déseng deptiken. Bowam aka-iniliri bilen kélip, mushu yerni ilghawaptiken. Biz turuwatqan yer ene shu kolpakowskiy bergen yer, döngmelidin, sayboyidin, laysudin, qarisudin. Ularning kéyinki teqdiri, apamning éytip bérishiche, bir kéchidila yoqap kétiptiken”.

A. Kamalofning qarishiche, ili Uyghurlirining yettisugha köchüp chiqishida ataqliq Uyghur tijaretchisi wélibay yoldashéf muhim rol oynighan. Alimning bildürüshiche, yettisu wilayiti bilen Uyghur éli otturisida zich iqtisadiy we medeniy munasiwetler mewjut bolghanliqtin ahalining bir yerdin ikkinchi yerge köchüp-qonushi tebiy bolghan. Siyasiy burulushlar netijiside ahale ongayliqche chégrilardin ötüp, bashqa tereplerge kétish mumkinchilikige ige idi. Yettisuning köpligen Uyghurliri qazaqlar, tungganlar oxshashla Uyghur élige köchüp ketken.

Siyasiy teqibleshler boyiche qazaqistanliq mutexessis rabik ismayilofning pikriche, qazaqistan Uyghurliri bashqimu xelqler bilen bir qatarda pütkül ittipaq da'iriside yürgüzülgen ammiwi qirghinchiliqlarning, iqtisadiy islahatlarning, siyasiy teqiblerning qurbanlirigha aylan'ghan adi. Mesilen,1916-yilqi rusiye padishasigha qarshi kötürilgen qozghilang, 1918-yili yettisuda qizil etretler teripidin Uyghurlarning ammiwi qirghin qilinishi, yeni “Atu paji'esi”, 1930-yillardiki kolléktipleshtürüsh siyasiti, 30-yillarning axirlirida élip bérilghan siyasiy teqibler we hakazalar.

R. Ismayilof qazaqistanda yüz bergen mezkur siyasetlerning ichidin “Atu paji'esi”ning peqet Uyghurlar béshigha kelgen zulum ikenlikini alahide tekitlep, mundaq dédi: “Mushu kemgiche uning sewebi namelum. Bezilerning sözige qarighanda, goya qazaq-oruslarni egiship yéngi hakimiyetke qarshi chiqip, almatadiki sépilgha hujum qilghanmish. Biraq men oylaymenki, Uyghurlar bashqa millet wekilliri bilenmu qatnashqan. Biraq némishkidur qirghinchiliq Uyghur yézilirida élip bérildi”.

Uning tekitilishiche, “Atu paji'esi” hem uningdin kéyin yürgüzülgen teqibler peqet qazaqistandila emes, belki bolupmu Uyghurlar zich olturaqlashqan qoshna özbékistandimu, Uyghur élidimu élip bérilip, buning aqiwétide Uyghurning yüzligen ilghar wekilliri, on minglighan ahalisi qirghinchiliqlardin, namratchiliqtin, sergerdanliqtin qattiq zerdab chekken. Buningdin tashqiri, 1941-yili bashlan'ghan sowét-gérman urushi dewridimu minglighan qazaqistanliq Uyghurlar jeng meydanlirida qurban boldi, Uyghur medeniyiti, seniti, edebiyati éghir ehwalgha duchar boldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.