Uyghur siyasiy teqdirining deslepki qurban qilinish qismiti

Muxbirimiz ümidwar
2018.02.01
Lenin-Stalin-305.jpg Süret, lénin bilbn stalinning waxti namelum süretliridin biri.
File

20-Esirning bashlirida birinchi dunya urushining axirqi mezgilide rusiyede yüz bergen öktebir siyasiy özgirishi netijiside kélip chiqqan pütün rusiye impériyisi tewesidiki zor siyasiy dawalghushlar, jümlidin Uyghurlar diyari bilen qoshna ottura asiyadiki siyasiy dawalghushlar Uyghurlarghimu öz tesirini körsitishke bashlidi. Bu siyasiy dawalghushlarning roshen ipadisi Uyghurlarningmu öz ana wetinide xitay militaristlirining hökümranliqidin qutulup, musteqil hakimiyet qurush ghayiliri bilen ipadilendi. Bu siyasiy ghaye asasliqi 1920-yillarda sowét bolshéwikliri hakimiyiti astidiki ottura asiya rayonida we yang zéngshin hökümranliqidiki Uyghurlar diyaridiki bir qisim Uyghur serxilliri arisida bara-bara rawajlan'ghan bolup, Uyghurlar diyarida bolsa, bundaq siyasiy ghaye yoshurun halda bolghan bolsa, sowét hakimiyiti shara'itidiki türkistanda, yeni perghane wadisi, tashkent, issiq köl we yettisu rayonlirida yashighuchi hem qeshqeriyedin yaz mezgilliride ishlesh we soda qilish meqsetliri bilen bérip waqitliq turup qalghan zor sandiki Uyghur muhajirliri her xil ammiwi siyasiy teshkilatlargha uyushup, özlirining ana wetinini mustemlikichilerning zulumdin azad qilish sho'arliri astida ashkara otturigha chiqti. Bularning hemmisi sowét bolshéwiklirining hakimiyetni igiligendin kéyinki dunya inqilabi sho'ari we lénin rehberlikidiki bolshéwikler partiyesining ottura asiya rayonini öz ichige alghan pütün sherq xelqlirini mustemlikichilik tüzümige qarshi azadliq kürishige chaqirip, özlirining ularning azadliq ishlirigha yardem béridighanliq wediliri bilen munasiwetlik idi. 1920-Yili kommunistik intérnatsi'onal bakuda tunji qétim sherq xelqliri qurultiyi chaqirish bilen öz pa'aliyetlirini Uyghurlar diyari, xitay, afghanistan, hindistan we bashqa jaylargha kéngeytishke kirishti.

Shuning bilen bir waqitta yene sowét hökümitining qollishi arqisida 1920-1921-yili arisida yettisu, tashkent we perghane wadisidiki Uyghurlar arisida nechche onlighan siyasiy, ammiwi teshkilatlar we kommunistik partiye yachéykiliri qurulup, ularning ichidiki abdulla rozibaqiyéf qatarliqlar bashchiliqidiki “Altisheher-jungghar ishchilirining Uyghur inqilabi ittipaqi” dep atalghan teshkilat hemmige wekillik qilghan idi.

Mezkur teshkilat 1921-yili 3-9-iyun künliri tashkentte kommunistik intérnatsi'onal we rusiye bolshéwikler partiyesi türkistan byurosi we türkistan sowét aptonom jumhuriyiti kommunistlar partiyesi merkizi komitétining qollishi bilen omumi qurultay chaqirdi we buning netijiside mezkur teshkilat “Uyghur inqilabi ittipaqi” dep ataldi hem özining rehberlik apparati we xizmet programmiliri tüzdi. “Uyghur inqilabi ittipaqi” ning esli tüp nishani Uyghurlar diyarida Uyghurlarning milliy azadliq herikitini kéngeytip, öz musteqil jumhuriyitini qurushtin ibaret idi.

Tarixi menbelerge asaslan'ghanda, bu waqitta rusiye bolshéwikler partiyesining ottura asiya ishlirigha yétekchilik qilidighan türkistan komissiyisi bashliqi yan rudzutakning bashchiliqida Uyghurlar diyarida inqilab qozghap, qeshqeriye we jungghariye jumhuriyetlirini qurush layihesimu tüzülgen idi. Biraq, 1921-yili, 6-ayda sowét rusiyesining tashqi siyasitide özgirishler yüz bérishke bashlighan bolup, w. Lénin bashchiliqidiki bolshéwikler partiyesi siyasiy byurosi 1921-yili, 4-iyun küni mexsus yighin chaqirip, rudzutakning “Qeshqeriye we jungghariye jumhuriyetliri” ni qurush layihisini qobul qilmidi.

Arqidin alte ay waqit ötüp, 1921-yili, 18-dékabir küni moskwada élin'ghan mezkur qarargha asasen, tashkenttiki türkistan kommunistlar partiyesi merkizi komitéti “Uyghur inqilabi ittipaqi” ni resmiy tarqitiwetti we uning ezaliri ottura asiyada yéngidin tesis qilin'ghan “Qoshchilar ittipaqi” gha qoshuldi we arqidin yettisu oblastliq komitét terkibide Uyghurlarning kommunistik partiye tarmaqliri qurulup, ottura asiya rayonida Uyghurlarning öz wetinige munasiwetlik birlikke kelgen teshkilatidin ayrilip qélish weziyiti peyda boldi hem sowét hökümitining Uyghur inqilabchilirigha yardem bérish mesilisi peskoygha chüshüp qaldi. 

Bu bir qatar ehwallar sewebidin tashkent, almuta, enjan we bashqa sheherlerdiki Uyghur milletperwerliri arisida dawalghush, chüshenmeslik we ümidsizlik keypiyati peyda bolghan idi. Ene shundaq Uyghurlar moskwaning esli tüp meqsitini chüshinip yételmeywatqan ehwalda ottura asiya Uyghurlirining rehberliridin biri, yeni “Uyghur inqilabi ittipaqi” re'isi abdulla rozibaqiyéf 1922-yili, 11-noyabir küni sowét rehbiri stalin'gha doklat xéti yézip, sowét hakimiyitidin Uyghurlarning öz wetinidiki milliy azadliq herikitini qollashni telep qildi. Abdulla rozibaqiyéfning mezkur mexpiy xétining toluq nusxisi yéqinda amérikidiki “Rusiyening islam nuqti'ineziri” dep atalghan tetqiqat layihisining torida élan qilin'ghan bolup, u xétini: “Shinjang ölkisidiki xitay mustebit hökümitining zulumi astidiki Uyghur xelqining hayatining pütün jeryanlirini bilip we mezkur xitay mustemlikiside küchiyiwatqan inqilabi heriketler munasiwiti bilen bu doklat xétimni yézishni öz mejburiyitim dep bildim,” dep bashlighan. U, yene sowét hökümitining menpe'etlirining haman xitay bilen toqunushup qalidighanliqi, shunga Uyghurlargha yardem bérishning zörürlükini, hazir qeshqeriye we jungghariyede Uyghurlarning yer asti qarshiliq heriketlirining küchiyiwatqanliqi we ularning sowét hökümitining qollishigha mohtaj boluwatqanliqini otturigha qoyup, Uyghurlar diyarining millet, nopus, ijtima'iy jem'iyet terkibi we bashqilar heqqide etrapliq melumat bergen. 

Eyni waqitta sowét hakimiyitining bashta Uyghurlarning azadliq heriketlirini qollap, hetta sowét kommunist rehberliridin rudzutak qeshqeriye we jungghariyedin ibaret ikki jumhuriyet qurush layihisini tüzüp, axirida bu heriket we layihelerning küntertiptin qaldurulushining tüp-seweb amilliri we moskwaning meqsiti eyni waqitta abdulla rozibaqiyéf qatarliq sowét Uyghur rehberlirige we Uyghur diyaridiki saddilarche sowétlerning ézilgen xelqlerge yardem bérish sho'arlirigha ishen'gen we ümid baghlighan kishilerge ayding emes bolghanliqi üchün mexpiy pa'aliyetler, teshkillinishler yenila dawamlishiwergen idi. Qazaqistandiki turan uniwérsitéti proféssori ablet kamalofning qarishiche, Uyghurlarning “Inqilabi ittipaqi” ning qurulush we qeshqeriye hem jungghariye jumhuriyetlirini qurush layihisining otturigha chiqishi emeliyette lénin, trotskiy qatarliq sowét rehberlirining deslepki özini qutuldurush we özige sherqtin we bashqa jaylardin köplep ittipaqchilarni tépip, sowét hakimiyitining antanta döletliri teripidin yétim qaldurulushi we qorshawgha élinishidin qutulush shuningdek ichki urushta ghelibe qilish üchün chiqarghan “Dunya inqilabi” istratégiyisi bilen munasiwetlik idi.

Ablet kamalofning qarishiche, lékin 1921-yili ichki urushta bolshéwikler ghelibe qilghandin kéyin, bezi siyasiyonlar sowét rusiyesini gherb döletlirining siyasiy we iqtisadiy jehettin yétim qaldurushidin qutquzushning yoli dunya inqilabi heriketliri chaqiriqidin yénish we en'gliye qatarliq yawropa döletliri, hetta xitay bilen diplomatiyilik munasiwet ornitishni qolgha keltürüsh dep qarighan, ene shu sewebtin Uyghurlar we Uyghur diyari öz aktip rolini yoqatqan. 

Yene bir tereptin alghanda, Uyghurlarning siyasiy teqdiri eyni waqittiki sowét rusiyesi bilen xitay arisidiki munasiwetke baghlinip qalghan bolup, sowét rehberliri arisida 1920-yilidin kéyin xitay bilen yaxshi munasiwet ornitip, xitayning gherb döletliri we yaponiyening sowét rusiyesige zerbe béridighan bazisigha aylinip qélishidin saqlinish pikirliri kücheydi. Uning üstige bu waqitlarda ichki urushta sowétlerning qizil armiyisidin meghlup bolghan ataman dutow, général annénkow we bakich qatarliqlar bashchiliqidiki 40-50 ming aq gwardiyechi esker, ofitsér we musapirlar Uyghurlar diyarigha qéchip kélip orunlashqan. Shuning bilen bu jayda, tashqi mongghuliye we manjuriyede sowétlerge qarshi küch teshkillen'gen idi. 

Sowét hökümiti buning üchün xitay hökümiti bilen diplomatiyilik munasiwet ornitishqa kiriship, ikki terep arisida söhbetler bashlinip ketken. Uyghur diyaridiki yang zéngshinmu sowétlerning achchiqini qozghimasliq, sowét hökümiti bilen dostane ötüsh siyasiti qollinip, özi ayrim 1920-we 1921-yili, sowét hakimiyiti bilen kélishim tüzgen. 1921-Yili, 5-ayda sowét hakimiyiti yang zéngshin bilen mexpiy kélishim tüzüp, qizil armiyini chöchek qatarliq jaylargha kirgüzüp, bu rayonlargha qéchip kélip panahliniwatqan général alékséy dutow, général andréy bakich we général boris annénkow qomandanliqidiki qachaq aqlar armiyesini tarmar qilish imkaniyitige ige bolghan idi. Bu waqitta yang zéngshin pütünley sowétlerning menpe'etlirige uyghun kélidighan we uning rayigha boysunidighan siyasiy tedbir qollan'ghan.

Lékin, ashkarilan'ghan tarixi arxip höjjetlirige qarighanda rusiye kompartiyisi ottura asiya byurosi yenila 1923-yili, melum derijide abdulla rozibaqiyéf qatarliqlarning Uyghur diyarida mexpiy yer asti teshkilatlarni qurushi we u jayda teshkilatchiliq ishlirini élip bérishigha yol qoyghan. Hetta abdulla rozibaqiyéfning 1923-yili 5-féwral küni ottura asiya byurosigha ewetken “Uyghurlar arisidiki xizmet” namliq doklatida bolsa, Uyghur diyarida yer asti teshkilatlarning birlikke kelgen bir rehbiriy teshkilatini qurush, mexsus yer asti teshkilatlar wekillirining qurultiyini chaqirip, birlikke kelgen nizamname tüzüsh, gézitlerni chiqirip, Uyghur diyarigha kirgüzüsh we bashqa teleplerni otturigha qoyghan. Rusiye kompartiyisi ottura asiya byurosi 1923-yili, séntebir aylirida Uyghur diyaridiki yer asti teshkilatlarning qurultiyini chaqirishni qarar qilip, meblegh ajratqan. Shu yili, 8-ayda bolsa, mezkur qurultayni échish teyyarliq yighini ötküzülüp, mexsus teshkili hey'et tesis qilin'ghan bolsimu, biraq anche uzun ötmey bu qurultay chaqirilmighan we arqidinla ularning teshkili pa'aliyetliri cheklep qoyulghan.

Türkiyediki hajiteppe uniwérsitéti tarix oqutquchisi doktor erkin ekremning éytishiche, bu del xitay bile sowét ittipaqi arisida söhbet yuqiri pellige chiqqan bolup, sowétlar bir tereptin gu'angjudiki sun jongshen hökümitige yardem bérish, yene bir tereptin Uyghurlar diyari we tashqi mongghuliyediki xitaygha qarshi heriketlerni kücheytish usuli bilen béyjing hökümitige bésim qilghan idi. Netijide, 1924-yili, 5-ayda tunji qétim sowét ittipaqi bilen xitay arisida dostluq shertnamisi imzalinip, xitay sowét ittipaqini étirap qildi, sowétlermu tashqi mongghuliye, manjuriye we bashqa mesililerde xitaygha yol qoydi.

Shuningdin kéyin yang zéngshin bilen sowét hökümiti arisidimu “Soda kélishimi” imzalandi. Béyjing we ürümchi hökümetliri moskwa bilen bolghan söhbetliride ikki terepning bir-biride hakimiyetke qarshi küchlerni qollimasliqi heqqide pütüshken idi.

1924-Yilidiki kélishimdin kéyin, yang zéngshinning igidarchiliqida, ottura asiya rayonida besh xitay konsulxanisi quruldi we sowétlermu Uyghur diyaridiki besh jayda öz konsulxanisini tesis qildi hemde sowét ittipaqi Uyghur diyarida köplep soda qilish imkaniyitige ige boldi. Mana shundaq ehwalda 1927-yili, 2-ayda rusiye bolshéwikler partiyesi merkizi komitéti siyasiy byurosi mexsus Uyghurlar heqqide qarar qobul qilip, ottura asiyadiki Uyghurlarning öz ana wetinige munasiwetlik siyasiy we qoralliq heriketliri, öz wetinige kirip mexpiy heriket qilishi we bashqa pa'aliyetlirini qattiq cheklidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.