Proféssor ablexet xojayéf: tarixiy jehettin sherqiy türkistan istila qilin'ghan zémin

Xitay hökümiti we xitay tarixshunasliri izchil tekitlep kelgen “Shinjang ezeldin junggoning birqsimi”, “Shinjang qedimdin tartipla merkiziy hökümet teripidin bashqurulup kélin'gen”, “Shinjang ezeldinla junggoning zémini” dégendek bir qatar siyasiy tarixiy qarashni ret qilghan tarixshunaslar qatarida 50 yildin buyan mexsus Uyghur éli tarixi, merkiziy asiya tarixi tetqiqati bilen shughullinip kéliwatqan tarixshunas, proféssor, özbékistan penler akadémiyesining yétekchi alimi ablexet xojayéf ependining köz qarashliri özgichidur. Mexsus bu témida ötküzgen söhbitimizde proféssor ablexet xojayéf Uyghur élining tarixtin tartip héchqachan xitayning birqismi bolmighanliqini bildürdi.

Proféssor ablexet xojayéf bu jayning bésiwélin'ghan zémin ikenlikini xitay milliti we xitay dölitining esli shekillinish tarixi bilen baghlap chüshendürüp, xitay millitining esli makanining xu'angxé derya wadiliri ikenliki we shu jaylardin kéngiyip rawajlan'ghanliqini sherhlidi.

Proféssor xojayéf xitay tarixiy menbeliri boyiche xitayning sherqiy türkistan bilen bolghan munasiwetliri heqqide köp yil izdinip manju impériyesining 18-esirning 50-yillirida yarkend xanidanliqini yoqitip, bu jayni ishghal qilghan'gha qeder sherqiy türkistanning öz aldigha dölet bolup, bu jayda héchqachan xitay xanidanliqliri mewjut bolmighanliqini körsetti.

Proféssor ablexet xojayéfning 1979-yili moskwadiki “Sherq edebiyati neshriyati” teripidin “Ching impériyesi, jungghariye we sherqiy türkistan”, 1991-yili tashkenttiki “Pen neshriyati” teripidin “Ching impériyesi we sherqiy türkistan 18-esirde” namliq ikki ilmiy tetqiqat kitabi rus tilida yoruqqa chiqqanidi.

U, xitay tarixshunasliri dewetqan gherbiy xen dewridin bashlapla “Shinjang junggoning bashqurush xeritisige kirgen”, bu jayda “Duxufu” namidiki bashqurush organliri qurulghan dégendek qarashlarning bügünki siyasiy éhtiyajdin chiqish qilin'ghanliqini sherhlidi.

Proféssor ablexet xojayéf ependining qarishiche, sherqiy türkistanni istila qilip bésiwalghan dölet manju impériyesi bolup, xitaylar manju impériyesining mirasxori süpitide u bésiwalghan sherqiy türkistan'gha ige bolghan.

Ablexet xojayéfning qarishiche, Uyghur élining 18-19-esirde manju impériyesi teripidin ishghal qilin'ghanliqini, yeni bu jayning bésiwélin'ghanliqini shu chaghlardiki xitayning özining tarixiy menbeliridin bashqa Uyghurlarning özlirining klassik eserliriningmu éniq körsitip béridu. Molla musa sayramining “Tarixiy eminiye” qatarliq eserliri we bashqilar bu jayning munching impériyesi teripidin bésiwélin'ghanliqini körsitip béridighan muhim menbelerdur.

Uning éytishiche, Uyghurlarning özlirining menbeliri ene shu nuqtini körsitip béridighanliqi üchün zor sandiki qimmetlik qolyazma tarixiy eserler 1950-yillardin bashlapla yighiwélinip, béyjing qatarliq jaylargha toplinip, ilim dunyasining paydilinishigha échilmighan.