Uyghur medeniyet tetqiqatchiliri: “Piroféssor abdukérim rahman Uyghur folklor sahesidiki ilmiy yétekchi we telepchan ustaz idi”

Tonulghan folklorshunas, péshqedem ustaz merhum abdukérim rahman we uning “Uyghur örp-adetliri” namliq kitabining muqawisi.

“Shahit biz tori” 27-mart küni élan qilghan “Türmidiki yashan'ghanlar” tizimlikide shinjang uniwérsitéti filologiye institutining piroféssori, tonulghan folklorshunas merhum abdukérim rahmanningmu ismi bar bolup, uning terjimihali tepsiliy tonushturulghan idi. Piroféssor abdukérim rahman 2018-yili 1-ayda 78 yéshida tutqun qilinip, 2019-yili 7-ayning 25-küni lagérdin qoyup bérilgendin kéyin, 2020-yili 18-awghust küni öyide mirza qamaqtiki mezgilide wapat bolghan.

Eyni chaghda merhum heqqide ijtima'iy taratqularda tarqalghan uchurlarda, uning ziqqa késili bilen 2020-yili8-ayning 18-küni ürümchide 80 yéshida wapat bolghanliqi tilgha élin'ghan.

 Emma eyni chaghdiki xitay hökümet taratqulirida piroféssor abdukérim rahmanning ölümi heqqide héchqandaq xewer bérilmigen. Radiyomiz bu heqte yenimu ilgiriligen halda élip éniqlash élip barghan bolsimu, emma shinjang uniwérsitétining munasiwetlik xadimliri bu heqte jawab bérishni ret qilghan idi.

 Piroféssor abdukérim rahmanning nöwette chet elde yashawatqan oqughuchiliridin birining radiyomizgha bildürüshiche, 2020-yili 8-ayning 18-küni merhumning jinaza murasimi kowid yuqumi bahanisi bilen qattiq kontrolluq ichide jama'etsiz halda peqet a'ile ezaliri bilenla ötküzülgen iken.

RFA/Erkin Tarim

Uning bildürüshiche, merhumni depne qilish üchün uning perzentlirini öz ichige alghan nahayiti az sandiki kishilerningla qebristanliqqa chiqishigha ruxset qilin'ghan iken.

 Merhum abdukérim rahman 1940-yili 12-ayning 18-küni qeshqerde tughulghan. 1964-Yili shinjang uniwérsitéti edebiyat fakultétining Uyghur til-edebiyati kespini püttürgen. U Uyghur folklori boyiche tonulghan tetqiqatchi, shundaqla Uyghur folklori kespi boyiche Uyghurlardin chiqqan tunji magistir we doktor yétekchisi. Abdukérim rahman 1964-yilidin bashlap shinjang uniwérsitétida uzun yil Uyghur xelq éghiz edebiyati ders bergen. 1980-Yili dotséntliq unwanigha, 1985-yili piroféssorluq unwanigha érishken. 1980-Yillarda shinjang uniwérsitéti edebiyat fakultétining mudiriliq wezipisini ötigen. U yene Uyghur folklori tetqiqati boyiche tunji qétim tetqiqatni bashlighan mutexessis hésablinidu.

Piroféssor abdukérim rahman Uyghur folklori, Uyghur xelq éghiz edebiyati we Uyghur xelq medeniyiti boyiche nurghunlighan ilmiy emgeklerni wujudqa chiqarghan alimlarning biri. Uning bu sahede 20 din artuq kitabi, 150 parchigha yéqin ilmiy maqalisi élan qilin'ghan. Uning “Uyghur folklori heqqide bayan”, “Uyghur xelq éghiz edebiyatining asasliri”, “Uyghur edebiyati tarixi”, “Uyghur örp-adetliri”, “Qeshqerning gheyriy maddiy medeniyiti heqqide tetqiqat” qatarliq yirik ilmiy eserliri Uyghur medeniyiti sahesidiki qoral kitablardin bolup qalghan.

Piroféssor abdukérim rahmanning “Uyghur folklori heqqide bayan” namliq kitabi türkiyede türkche neshr qilin'ghan. Türkiyediki Uyghur folklor medeniyiti tetqiqatchiliridin piroféssor alimjan inayet ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, piroféssor abdukérim raxmanning mezkur kitabining türkiye uniwérsitétlirida Uyghur medeniyiti heqqidiki muhim derslikke aylan'ghanliqini bildürdi.

RFA/Erkin Tarim

 Alimjan inayet ependi yene piroféssor abdukérim rahman türkiyege kelgende, uning bilen hemsöhbette bolush pursitige érishkenlikini, uning ilmiy emgeklirining peqet Uyghur arisidila emes, belki pütkül türk dunyasi medeniyet tetqiqati sahesidimu muhim orun tutidighanliqini bildürdi.

 Piroféssor abdukérim rahman 1987-yildin bashlap Uyghur folklor tetqiqati saheside ilgiri-axir bolup birqanche türküm magistirlar we doktorlarni terbiyelep yétishtürgen. Buning ichide magistir oqughuchilirining sani nechche on'gha, doktor aspirantlarning sani 10 din ashidu. Uning Uyghur medeniyiti we folklor tetqiqati saheside terbiyelep yétishtürgen rahile dawut, es'et sulayman qatarliq nechche onlighan magistir we doktor oqughuchiliri kéyinki yillarda bu sahede tonulghan tetqiqatchilardin bolup qalghan.

Nöwette amérikada yashawatqan méhri'ay memtili xanim piroféssor abdukérim rahmanning Uyghur folklori kespide terbiyeligen magistir oqughuchiliridin bir bolup, u ustazi abdukérim rahmanning ilmiy emgekliri, terbiyeligen oqughuchiliri we özide qaldurghan öchmes tesiratliri toghriliq pikir bayan qildi.

 Méhri'ay memtéli xanim, özining piroféssor abdukérim rahmanda magistirliq aspirantliqida oquwatqan dewrni eslep, merhum ustazi abdukérim raxmanni Uyghur medeniyet tetqiqatining yolbashchisi shundaqla bu sahede bir ewlad ilim ehlini yétildürgen telepkar ustaz we méhriban ata dep teriplidi.

Méhri'ay memtéli xanim xitay hökümitining yéshi 80 ge uliship qalghan piroféssor abdukérim rahmanni lagérida bir yildin artuq tutup turushi, qoyup bergendin kéyin uni a'ilisige nezerbend qilishi, hetta uning ölümige jama'etning kélishini tosush qilmishlirini “Xitayning insaniyetke qarshi jinayetlirining bir misali” dep körsetti. U ustazi abdukérim rahman'gha oxshash uniwérsitétlardiki Uyghur bilim igilirini tutqun qilish, hetta ularni yoqitishqa urunush qilmishliri, emeliyette xitay hökümitining Uyghurlarning kimlikini, medeniyet miraslirini we bu sahediki serxillirini yoqitish pilanining bir qismi ikenlikini tekitlep ötti.

Piroféssor abdukérim rahman heqqide derrén baylérgha oxshash chet ellerdiki tonulghan Uyghurshunas tetqiqatchilar, “Xeter astidiki alimlar” teshkilati, “Amérika qelemkeshler jem'iyiti” qatarliq organlar 2018-yildin buyan üzlüksiz bayanatlar élan qilip keldi, shundaqla xitay hökümitining Uyghurlar qaratqan irqiy we medeniyet qirghinchiliqini qattiq eyiblep keldi.