Adriyan zénz: “Xitayning sotqa bérimiz dégenliridin bek bi'aram bolup ketmidim”

Amérika dölet mejliside échilghan “Xitaydiki siyasiy we diniy heqler depsendichiliki” témisidiki guwahliq bérish yighinida tonulghan mutexessis adr'an zénz ependi guwahliq bermekte. 2019-Yili 10-dékabir, washin'gton.

Xitayning Uyghur élidiki “Tengritagh tori” 8-mart xitayning Uyghurlargha yürgüzgen “Irqiy qirghinchiliq” heriketlirini ashkarilashta halqiliq rol oynap kelgen gérmaniyelik Uyghurshunas, amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi adiyan zénzni sotqa béridighanliqini élan qilghan. Melum bolushiche, rayondiki atalmish bu karxana we shexslerning qararini xitay hökümitimu qollaydighanliqini bildürgen. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi jaw lijyen 8-mart künidiki qerellik axbarat yighinida bezi siyasiyonlarni “Uning sözlirige ishinishni talliwaldi” dep eyibligen.

Biraq bu xitay hökümitining adriyan zénzni tunji qétim sotqa béridighanliqini dawrang sélishi emes. U ötken yilimu uni sotqa béridighanliqini dawrang qilghan, emma sotqa erz qilip baqmighanidi. “Tengri tori” ning xewiride ilgiri sürülüshiche, “Dewagerler” adriyan zénzning mejburiy emgek qatarliq atalmish “Shinjanggha alaqidar ösek” tarqitip, ularning abruyini chüshürgenliki, iqtisadi ziyan'gha uchratqanliqi üchün uning kechürüm sorishi we tölem tölishini telep qilidiken.

Biraq xewerde, atalmish bu karxana we shexslerning uning üstidin qaysi sot mehkimisige erz qilidighanliqini tilgha almighan. Adriyan zénz 9-mart ziyaritimizni qobul qilip, xitayning uni sotqa béridighanliqi heqqidiki tehditlirige inkas qayturdi. Uning éytishiche, u xitayning “Sotqa bérimiz dégenliridin bek bi'aram bolup ketmigen”.

Adriyan zénz mundaq dédi: “Biraq méningche shexsen men üchün éytqanda biz peqet qandaq ishlarning yüz béridighanliqigha qaraymiz. Xitay hökümiti tehdit we qorqutushning her xil charilirini ishqa séliwatidu. Ular delillerge hujum qilalmaydu, chünki deliller ulargha qarshi. Hazirche ularning sotqa bérimiz dégenlirige pisent qilmaywatimen. Qandaq bolushigha qaraymen, ular ötken qétimmu sotqa bérimiz, dep tehdit salghan, biraq héchqandaq ish bolmidi. Biz xizmitimizni yaxshi qilip, qandaq ishlarni bolushigha qaraymiz. Hazirche men sotqa bérimiz dégenliridin bek bi'aram bolup ketmidim”.

Adriyan zénzning éytishiche, uni sotqa erz qilish toghrisidiki bu xewerning eng qiziqarliq teripi émbargoning öz küchini körsitiwatliqida iken. Adriyan zénz, bu émbargoning tesir boluwatqanliqi we buning ijabiy signal ikenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Éniqki, bu erzini xelq'arada élip bérishi müshkül. Shunga, bu belkim simwolluq bir tehdit bolushi mumkin. Biraq bu xitay dölitining shinjang mesiliside bir bulunggha qapsilip qalghanliqini körsitidu. Sotqa erz qilish toghrisidiki bu xewerning eng qiziqarliq teripi émbargoning zor iqtisadiy ziyan'gha uchratqanliqini étirap qilishi, shuningdek gherb shirketlirining mal metbe'esini shinjang teminat zenjiridin bashqa yaqqa yötkigenlikide. Méningche elwette iqtisadi tesir intayin muhim. Bu nurghun jehetlerde xususen iqtisadi tesir, shinjangdiki shirketlerning basturushni qollap turup, sodini dawamlashturulmaydighanliqi jehetlerde yaxshi bir signal”.

Adriyan zénz xitayning hökümet höjjetlirige asasen uning 2017-yildin béri milyonlighan Uyghur we rayondiki bashqa türkiy az sanliq milletlerni jaza lagérlirigha qamighanliqi, mejburiy emgekke salghanliqi, Uyghur a'ililirini weyran qilghanliqi, Uyghur ayallirini tughmas qilip, Uyghur nopusining zor kölemlik aziyip kétishini keltürüp chiqarghanliqigha a'it xelq'arada zor ghulghula qozghighan doklatlarni élan qilghan. U teyyarlighan bu doklatlar bezi döletlerning xitayning herikitini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilishida muhim rol oynighanidi.

Xelq'ara adwokatlarning qarishiche, xitay adriyan zénzni chet'el sotigha erz qilishqa pétinalmaydiken. En'gliyelik xelq'ara qanun we kishilik hoquq adwokati maykél polak uning peqet shinjangdiki sotlargha erz qilidighanliqi, biraq shinjang sotlirining chiqarghan qararini héchkimning étibargha almaydighanliqini bildürdi.

Maykél polak: “Xitay taratqulirining adriyan zénzni sotqa erz qilidighanliqi heqqidiki xewiride, uni xitay sotigha béridiken. Biraq dunyada héchkim xitay sotining bu erzni ret qilishigha ishenmeydu. Buningda xitay soti qanun tertiplirini qayrip qoyup, xitay hökümiti ularning qandaq qarar chiqirishini telep qilsa shundaq qarar chiqiridu. Shunga, shinjang sotining doktor adriyan zénz toghrisidiki qararini kishiler etiwargha alidu, dep qarimaymen” dédi.

Maykél polakning bildürüshiche, kishiler xitay sotining qararigha étibar qilmisimu, biraq bundaq bir sot xelq'araning Uyghur élide yüz bériwatqan qebihliklerge bolghan diqqitini téximu qozghaydiken.

U mundaq deydu: “Xitay hökümiti da'im özlirining emeliyette qiliwatqan ishlirining qanchilik aldamchiliq ikenlikini we dunyagha qandaq körünüwatqanliqini hés qilidu. Méningche shinjangdiki sot mehkimiliride bolidighan herqandaq bir saxta qanuniy dewa Uyghurlargha qarita sadir qiliniwatqan qebih jinayetke bolghan diqqetni téximu qozghaydu. Pütün dunyagha yüz bériwatqan ishlarni toxtitish üchün heriket qilish kéreklikini xatirilitidu”.

Bezi kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, xitayning adriyan zénzni sotqa bérimiz, dégini peqet ichki qisimgha qaratqan “Teshwiqat heywisi” iken. Kanadadiki pa'aliyetchi memet toxti 9-mart ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Bu köprek ichki teshwiqatqa qaritilghan teshwiqat heywisi. Chünki, xitay özining dölet ichidiki obrazini tiklesh üchün tetür teshwiqat yoli bilen xelqning küntertipini burap, öziningkini toghra, dep qiliwatidu”.

Memet toxti, xitayning bir tetqiqatchini sotqa erz qilishi uning “Irqiy qirghinchiliq” ning étirap qilinishigha qarshi ishlitiwatqan herxil charilirining peqet bir xili ikenliki, uning yéqindin buyan gherbtiki “Xitay jem'iyetliri” ni ishqa sélip, “Irqiy qirghinchiliq” ni étirap qilishqa awaz bergen siyasetchilerge bésim ishlitishke urunuwatqanliqi, biraq buning ehmiyiti yoqluqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Kanadada xitay nopusi omumi nopusning 4 % etrapini teshkil qilidu. Yeni bir milyondek xitayning barliqi texmin qilinidu. Lékin ularning hemmisi chong quruqluqtin kelgen xitaylar emes. Xitay bulardin paydilinip saylam mezgilide saylam netijisige tesir körsiteleymiz, dégenni asas qilip, kanadadiki siyasetchilerge kozir qilip ishlitiwatidu. Biraq menche uning héchqandaq ehmiyiti yoq”.

Adriyan zénz xitayning uni sotqa bérish meqsitining dölet ichige qaritilghanliqida bashqilar bilen pikirdash bolsimu, biraq u yene xitayning bu arqiliq shinjang toghrisida téximu ilgirilep doklatlarning élan qilinishigha qarshi qorqutushinimu meqset qilidighanliqini bildürdi.

U: “Belkim xitay shirketliri hökümetke ghezepliniwatqan, qara, biz burunqidin téximu nachar ehwalda qalduq dewatqan, shunga u dölet ichidikilerni xatirjem qilish üchün xitay puqralirigha téximu köp teshwiqat élip bériwatqan bolushi mumkin. Shuningdek bu yene shinjang toghrisida téximu ilgirilep doklatlarning élan qilinishigha qarshi qurqutushqa urunushi bolushimu éhtimal. U bu arqiliq gherb zhornalistliri, tetqiqatchiliri we aqil ambarlirining téximu ilgirilep tetqiqat doklatlirini élan qilishining aldini élishqa urunuwatqan bolushi mumkin” dédi.

Biraq xitay adriyan zénzni sotqa béridighanliqini élan qilghan del 8-mart küni amérikadiki “Nyulayniz istratégiye we siyaset instituti” doklat élan qilip, xitayning Uyghur élide b d t irqiy qirghinchiliq ehdinamisining barliq maddilirigha xilapliq qilghanliqi, xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqida ishenchlik delil-ispat barliqini jakarlighan. Bu doklatni dunyaning kishilik hoquq, urush jinayiti we xelq'ara qanun sahesidiki 50 din artuq nopuzluq mutexessis teyyarlighan bolup, uni teyyarlashqa adriyan zénzmu qatnashqan.

Lékin “Tengritagh tori” ning xewiride, bezi döletler we karxanilarning uning “Ösek sözige ishinip”, shinjangning paxta we paxta mehsulatlirini import qilishni toxtatqanliqi, shinjangdiki bezi paxtikar we pishshiqlap ishlesh karxanilirining nisbeten zor iqtisadi ziyan'gha uchrighanliqi, “Shunga, ziyan'gha uchrighan téximu köp karxana we shexslerning erzi qilishini chetke qaqmaydighanliqi” tekitlen'gen.