Amérika dölet mejliside amérika bilen xitayning istratégiyelik riqabiti heqqide ispat anglash yighini ötküzüldi

Muxbirimiz jewlan
2021.06.10
Sénator jek réd ependi tashqi ishlar ministirliqidiki yighinda sözlimekte. 2021-Yil 10-iyun, washin'gton.
AP

Tramp hökümiti mezgilide amérika bilen xitayning munasiwiti soda jéngidin bashlap yamanlishishqa bashlighan bolup, siyasiy tehlilchiler buni xitayning amérikadin éship kétish üchün élip barghan yeng ichidiki kürishi we ikki döletning nechche on yildin béri yighilip qalghan ziddiyitining ashkarilinishi dep qarighanidi. Xitayning nechche on yildin béri amérikaning étibar siyasiti we téxnikisidin paydilinip küchlinip, arqidin amérikagha xiris qilishi, bolupmu xitayning mustebitlik yoligha méngip Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshi, xongkongluqlarni basturup, teywen'ge tehdit sélishi amérikadiki her ikki partiyeni xitaygha taqabil turushning texirsiz mesile ikenlikide birlikke keltürgen. Shuning bilen bir waqitta xitayning yene amérikaning xelq'aradiki tesirini azaytish, hetta amérikagha singip kirish süyqesti amérika siyasetchilirini xitaygha qarshi ünümlük pilan tüzüshke seperwer qilmaqta iken.

Amérika dölet mejlisi herbiy ishlar komitéti 6-ayning 8-küni ispat anglash yighini ötküzüp, amérika-xitay munasiwetliri mutexesisliridin pikir alghan. Yighinda aldi bilen amérika dölet mejlisi herbiy ishlar komitétining re'isi, meblegh ajritish komitétining ezasi sénator jek réd söz qilip, amérika dölet mudapiye ministirlikining xitayni eng asasliq tehdit dep qarap, hindi-tinch okyan rayonini “Aldin oylishidighan herbiy rayon” qilip békitkenlikini, bu rayonning kelgüsi 10 yilda dunyaning üchtin ikki qisim iqtisadi we üchtin ikki qisim nopusini toplighan rayon'gha aylinidighanliqini otturigha qoyghan. U yene xitayning ötken nechche on yilda amérikaning herbiy taktikisini tetqiq qilip, amérikaning küchini ajizlitip, dunyagha xoja bolushqa urunup kelgenlikini, bashqa döletlerdin sün'iy eqil, kwantumluq hésablash, awazdin téz uchidighan ayropilan, bi'ologiyelik téxnika qatarliq eng ilghar téxnikilarni oghrilashqa adetlen'genlikini, qoshna döletlerge küch körsitip heywe qilishqa pétin'ghanliqini eskertip ötken. Sénator jek réd yene xitayni cheklesh üchün amérikaning yaponiye, awstraliye, hindistan bilen birliship “Töt dölet ittipaqi” (Quad) qurghanliqini, dölet mejlisi herbiy ishlar komitéttining amérikaning herbiy küchini téximu mustehkemlesh üchün “Tinch okyan mudapi'e teshebbusi” (PDI) ni otturigha qoyghanliqini bildürgen.

Sénator jek réd ependining qarishiche, xitay herbiy küch jehette tereqqiy qilghandek körünsimu, emma öz ichide éghir mesililer mewjut bolup, nopusning qérilishishi, az sanliq milletler uchrawatqan qebih mu'amile, xitayning aldishigha uchrighan döletlerning xitaygha bolghan nepriti qatarliq mesililer xitayning weyran bolushigha paydiliq amillar iken. Amérikaning xitaygha qaratqan siyasiti emeliyette amérikaning asiyagha qaratqan siyasiti bolup, xitay bilen riqabetleshkende istratégiyelik siyasetni aldinqi orun'gha qoyush, düshmenlishish we urush qilishtin saqlinish kérek iken؛ diplomatiyede bashqa döletlerni amérika yaki xitay terepte turushqa mejburlimastin, amérikaning ewzelliki we üstünlükidin paydilinip, tebi'iy ittipaq hasil qilish eng aqilane chare iken. U bu yighin'gha qatnashqan mutexesislerdin amérika bilen xitayning uzun muddet dawamlishidighan iqtisad, téxnika, herbiy küch, diplomatiye riqabitide yüzlinidighan mesililer, ikki terep we köp terep munasiwetliri heqqide pikirlirini otturigha qoyushqa teklip qilghan we bu pikirlerning amérikaning xitaygha qaratqan siyasitide muhim ehmiyetke ige ikenlikini tekitligen. 

Bu yighinda xitay siyasiti tetqiqatchisi, tramp hökümiti mezgilide dölet xewpsizliki meslihetchisi bolghan met patinjér, amérika bilen xitay otturisidiki reqibler munasiwitining 2012-yili emes, 30 yil awwal bashlan'ghanliqini bildürgen. U sözide eyni chaghda xitayning tyen'enmén weqesi, sadamning meghlub bolushi we sowét ittipaqining parchilinishidin ibaret üch chong tarixiy weqedin qattiq chöchigenlikini, amérikaning sowét ittipaqining ornini élip, xitay üchün eng chong reqib we birinchi tehdit bolup qalghanliqini hés qilip yetkenlikini bayan qilghan, u yene shuningdin kéyin xitayning amérikaning asiya döletliridiki tesirini ajizlitish, uning bilen tenglishish, hetta uningdin éship kétish üchün uzaq muddetlik pilan tüzgenlikini bildürgen. Bolupmu xitayning yéqinqi besh yilda iqtisadiy istratégiye qollinip, bir munche döletlerni özining mal teminlesh zenjirige baghlap qoyghanliqini, shu arqiliq öz tesirini kéngeytishte xélila netije qazan'ghanliqini bildürgendin kéyin, mundaq dégen: “Xitay aliqachan awstraliye, kanada, koriye, filippin, mongghuliye we bashqa döletler bilen sodilishish arqiliq bu döletlerning qanuni, ichkiy siyasiti we edliye sistémisini özgertishke mejburlidi. Shunga amérikaning tramp hökümiti bilen baydin hökümiti mezgilide xitaygha qaratqan siyasitini xitayning 30 yilliq ‛ulughwar istratégiyesi‚ ge qarshi istratégiye dep qarashqa bolidu”.

U xitaygha qarshi derhal qollinish kérek bolghan bir nechche türlük istratégiyeni otturigha qoyup mundaq dégen: “Aldi bilen xitay özi dewatqan uchur jéngide, erkin döletler choqum birliship, xitayning pitne-ighwalirigha qarshiliq bildürüshi, özining qimmet qarishigha asasen xitay xelqi bilen birlikte küresh qilishi kérek؛ ikkinchidin, pul-mu'amile saheside, eger dölet mejlisining herikiti we nazaret qilishi bolmisa, amérika xelqining pénsiye puli xitay karxaniliri we xitayning herbiy téxnikisini zamaniwilashturush qurulushigha kétip qalidu. Halbuki, xitay karxaniliri xitaydiki irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetke shérik bolmaqta. Üchinchidin, biz choqum amérikaning xitay bilen boluwatqan yuqiri téxnika riqabitide xitayni meghlub qilishigha kapaletlik qilishimiz, sür'ette ulardin téz bolup qalmay, özini özi teminlesh sinaqliri we yérim ötküzgüch sahesidiki muhim téxnikilarda ularni ongushsizliqqa uchritishimiz kérek”. 

Jorji tawn uniwérsitéti amérika-xitay munasiwetliri tetqiqatchisi doktor iwan médiros, xitay bilen amérika otturisidiki riqabetning köp tereplimilik we heriketlik bolidighanliqini, bu jehette xitayning sowét ittipaqidinmu chong reqib ikenlikini otturigha qoyghan. U yene sénator tam katinning korona wirusining menbesini tekshürüshning muhimliqi heqqide sorighan so'aligha jawab bérip mundaq dégen: “Menche, eng muhim bolghini, wirusning kélish menbesi xitay hakimiyitining qanuniy orni mesilisige bérip taqilidu. Mana bu, xitay hakimiyitining némishqa bu mesilide ochuq emesliki we bashqa eller bilen hemkarlashmasliqining bir sewebi. Shunga bu intayin japaliq bir küresh, biz buningda ghelibe qilishimiz kérek”. 

Amérika marshal fondi asiya tetqiqat programmisi diréktori, hindi-tinch okyan we amérika siyasiti mutexesisi boni glasér xanim, xitayning amérikaning eng chong istratégiyelik reqibi ikenlikini, amérikaning xitay bilen köp tereplimilik riqabetke hazirlinishi kéreklikini bildürgen. Glasér xanimning bildürüshiche, teywen mesiliside xitay “Külreng rayon istratégiyesi” qolliniwatqan bolup, uningdiki taktikilar iqtisadiy bésim, herbiy bésim, saxta uchur we xata uchur tarqitish we déngiz armiyesini kontrol qilish qatarliqlar iken. U mundaq dégen: “Amérika bilen xitay arisidiki künséri küchiyiwatqan istratégiyelik ishenchsizlik we sistémiliq riqabet bu ikki döletning bir-birining istratégiyelik meqsitini chüshinishi we xata chüshinishning aldini élish üchün qerellik halda diyalog quridighan, xeterni azaytip kütülmigen weqe we uni bir terep qilish kirzisidin saqlinidighan bir méxanizmni qurush zörüriyitini küchlendüridu”. 

Téksas uniwérsitéti ammiwi ishlar instituti proféssori, sherqiy asiya siyasiti mutexesisi doktor shina xanim xitayning qoshna dölet hindistan bilen toqunushqanliqi, jenubiy déngizgha tehdit salghanliqi, Uyghur rayonida qirghinchiliq yürgüzüp, kishilik hoquqqa éghir buzghunchiliq qilghanliqini tilgha alghandin kéyin, amérika bilen xitay otturisidiki riqabet heqqide oylighanlirini otturigha qoyup, mundaq dégen: “Aldi bilen, xitay kompartiyesining asasliq meqsiti özining hökümranliq ornini mustehkemlesh, chünki u xitayning ichkiy we tashqiy siyasitini bashquridu. Ikkinchidin, xitayning öz hakimiyitning bixeterlikini tekitlishi amérika bilen xitayning bir-birige yol qoyush ishini murekkepleshtürüwétidu. Üchinchidin amérika xitayning nazaret téxnikisi jehette dunyani kontrol qilishigha taqabil turush üchün choqum ministirliqlar ara küchlük bir istratégiye tüzüp chiqishi kérek. Tötinchidin, xitayning ichkiy we tashqiy bixeterlik tori xitaydiki we pütün dunyadiki xitaylargha bésim élip keldi. Bu bésimlar xitayning ixtisasliqlar pilani we téxnika ötünüp bérishke mejburlishidin tartip az sanliq milletler we pa'aliyetchilerni chet eldimu közitishigiche bolghan qilmishlarda ipadilinidu. U yene Uyghur rayonidiki téxnikiliq nazaret we teqip heqqide soralghan so'algha jawab bérip, Uyghur rayonidiki saqchi da'irilirining sanliq melumat ambiri we bir tutash bashqurush supisida algorizimliq éniqlash usuli qollinilidighanliqini alahide eskertken. 

Ikki sa'ettin artuq dawamlashqan ispat anglash yighinida yuqiriqi töt neper mutexessis amérika bilen xitayning herbiy küch, shundaqla iqtisad, téxnika, diplomatiye saheliridiki riqabiti heqqide pikir bayan qildi we amérika dölet mejlisi herbiy ishlar komitétigha eza sénatorlarning so'allirigha jawab bergen. Yighinda xitayning qilmishliri heqqide söz bolghanda Uyghurlar mesilisi köp qétim tilgha élin'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.