Рус тиллиқ мәтбуатларда америка-хитай мунасивәтлири вә уйғур мәсилиси

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2020.07.16
tramp-trump-shi-jinping Америка президенти доналд трамп билән хитай рәиси ши җинпиң г-20 йиғинида. 2019-Йили 29-июн, осака, японийә.
AP

Мәлумки, америка президенти доналд трампниң “2020-йиллиқ уйғур кишилик һоқуқ сиясити қануни” ни имзалап, узун вақит өтмәйла америка һөкүмити тәрипидин хитайниң уйғур елидики төт нәпәр әмәлдариниң “йәр шари магнетиский қануни” арқилиқ җазалиниши америка вә хитай мунасивәтлириниң техиму җиддийлишиватқанлиқидин дерәк бәрмәктә. Йеқинда хитайниң американиң бу һәрикәтлиригә җаваб қайтуруш мәқситидә чариләр көрүши һәмдә бу җәһәттә уйғурларниңму тилға елиниши дуня аммиви ахбарат васитилиридә, шу җүмлидин рус тиллиқ мәтбуатлардиму хәвәр қилинмақта.

“дв. Чом” тор бетидә елан қилинған “хитай а қ ш ниң бир қатар әмәлдарлириға қарита ембарго йүрүзди” намлиқ мақалида ейтилишичә, хитай американи өзиниң ички ишлириға арилашқанлиқ билән әйибләп, бу ембарголарни әмәлдин қалдурушқа чақирған. Хитай йәнә вәзийәткә қарап, башқиму тәдбирләр қоллиниш мумкинлики һәққидә тәһдит салған. Мақалидә хитай әмәлдарлириға қарши җаза тәдбирлириниң қоюлушиға уларниң уйғурларға қарита йүргүзүватқан бастуруш сияситиниң сәвәб болғанлиқи тәкитләнгән.

“коммерсант” гезитидә берилгән алексей наумофниң вашингтон хитайға қаратқан һуҗумини давам қилмақта” намлиқ мақалидә вашингтонниң бейҗиңға қарши сиясий вә иқтисадий һуҗумға өткәнлики ейтилған болуп, буниңға хоңкоңдики вәзийәт вә шундақла бейҗиңниң җәнубий деңиз райониниң игилик һоқуқини дәва қилишиму сәвәб болған. Мақалидә уйғур елидики вәзийәт, йәни уйғур вә башқиму түркий хәлқләрниң җаза лагерлириға гунаһсиз қамалғанлиқи, уйғурларниң хитай тәрипидин қирғинчилиққа мәһкум қилиниватқанлиқи ейтилған.

Игилишимизчә, америка-хитай оттурисидики сүркилиш вә риқабәттә йәнә бир чоң күч-русийәниң истратегийәлик мәнпәәтлириму мәвҗут икән. Америка-хитай мунасивәтлиридә русийә қандақ бир орун тутиду? бу мутәхәссисләр қизиқидиған йәнә бир муһим тема болмақта.

Яң шиңниң “ино сми” ахбарат агентлиқида берилгән “русийә ақ ш ниң хитайға қарши урушида қорчақ болуп қалмайду?” дегән мавзулуқ мақалисидә ейтилишичә, дуняда корона вируси вәзийитиниң келип чиқиши вә җиддийлишиши билән америка-хитай мунасивәтлири техиму кәскинләшкән икән. Кейинки вақитларда дунядики муқимлиқни сақлап қелишта, болупму русийә вә хитай мунасивәтлири һәл қилғуч рол ойнаватқан болуп, бу икки мәмликәт пәқәт корона вирусиға қарши туруштила әмәс, бәлки башқиму истратегийәлик мәсилиләрдә зич һәмкарлашмақтикән.

Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди русийә-хитай мунасивәтлиригә тохтилип, мундақ деди: “русийә әмәлийәттә хитайни қоллаватиду вә һәр хил йоллар билән униң билән йеқинлишиватиду. Русийә һазир хитайни қоллаш арқилиқ өзиниң енергийәсини хитайға сетишни кеңәйтиватиду. Шундақла русийә өзиниң иқтисадий сияситини өзгәртип, шәрққә қарап маңди. Кейинки вақитта русийә, хитай вә иран бирлик сепини қурушқа һәрикәт қиливатиду. Бу бирлик сәп америкаға қарши болиду.”

Қәһриман ғоҗамбәрди русийә вә хитайниң өз ара йеқинлишишиниң уйғур мәсилиси үчүн сәлбий рол ойнайдиғанлиқини, уйғурлар үчүн көп қийинчилиқлар туғдуридиғанлиқини билдүрүп, йәнә мундақ деди: “‛йәр шари магнетиский қануни‚ даирисидә американиң уйғуристандики ирқий қирғинчилиқни уюштурған төт нәпәр хитай әмәлдариға қойған җазасини русийә рәсмий органлири арқилиқ тәнқид қиливатиду. Хитай тәрәп позитсийәсини билдүрүватиду. Омумән, русийәниң аммиви ахбарат васитилиридә американиң позитсийәси бурмиланған һалда көрситилиду. Бу икки дөләтниң дөләт системиси йеқин. Әң чоң гәп мана мушу йәрдә. Мәркизий асиядики түркий тиллиқ мәмликәтләрниң әһвали еғир. Чүнки улар яхши болуш сияситини йүргүзүп келивататти. Улар ички ишларға арилашмаслиқ принсипида яшаватиду. Улар кейинму битәрәп туридиған болиду. Әмма бу битәрәплик уйғур мәсилисигә зиян. Хитай буниңдин пайдилинип, бирләшкән дөләтләр тәшкилатини уйғур мәсилисини сәһнидин чүшүрүшкә тиришиватиду.”

Қәһриман ғоҗмбәрди русийә вә мәркизий асия мәмликәтлириниң өзлириниң сиясий түзүмигә вә җуғрапийәлик-сиясий орниға бағлиқ битәрәплимилик, чүшүнүксиз позитсийә игилигәнликини, мундақ позитсийәниң йәниму давам қилинидиғанлиқини тәкитлиди.

Русийәлик паалийәтчи алексей казак бүгүнки күндә дуня җамаәтчиликниң диққитини уйғур вә башқиму түрк-мусулман хәлқлириниң әһвалиға җәлп қилишниң муһим вәзипиләрниң бири икәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “хитай бүгүн шунчилик күчлүк иқтисадий қудрәткә һәм хәлқара җәрянларға тәсир қилиш иқтидариға игә икәнки, униңға қарши елип бериливатқан һәр хил чариләр азлиқ қилиду. Бу йәрдә хитайға қарши техиму чоң вә муһим чариләрни қоллиниш лазим иди. Америка вә хитай оттурисидики тавар оборотиму интайин көп мәбләғни өз ичигә алиду. Буниңда мәнпәәтдар дөләтләрму аз әмәс. Улар мумкин болған тәқдирдә бу икки мәмликәт арисидики иқтисадий алақиләрниң үзүлүшини халап кәтмәйду. Русийәгә келидиған болсақ, русийәниң дуня иқтисадидики орни бари-йоқи икки пирсәнтни игиләйду. Хитай русийә үчүн баш вә бирдин-бир иқтисадий шерик болуп қалмақта. Шуниң үчүн русийә хитайға охшаш шерикидин айрилип қелиштин чөчүйду. Әмди хитай әмәлдарлириға қарши йүргүзүлгән ембарголардин хитай көп чиқим тартиду, дәп ойлимаймән. Әмма хитай үчүн әң чоң хәвп бу әмәлдарларниң өз елидә җазалиниши. Шундақтиму хитайға қарши ембарголар хитайниң хәлқарадики ниқаплирини пәйдин-пәй ачиду, дәп ойлаймән.”

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, кейинки вақитларда хитай өзиниң иқтисадий лайиһәлири, көп миқдардики мәбләғлири арқилиқ өзиниң дуняниң һәр қайси районлиридики тәсир даирисини сақлап қелишқа тиришмақтикән. Болупму мәркизий асиядики позитсийәсини техиму күчәйтишни хитай өзиниң истратегийәлик вәзиписи сүпитидә қарайдикән.


Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.