“америка-хитай сода келишими” вә америка-иран кризиси арисида қалған “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһиси”

Америка президенти доналд трамп америка-хитай арисидики биринчи басқучлуқ “сода келишими” ниң мушу айниң 15‏-күни ақсарайда имзалинидиғанлиқини җакарлиған иди.

Хитай билән болған сода ихтилапини оңушлуқ һәл қилип, сода келишимини имзалаш президент трампниң бу йил ахирида елип берилидиған президентлиқ сайлимида беләт ташлиғучи хәлқ аммиисни қайил қилиши үчүн бәлгилик рол ойнайдиған болғачқа, униң бу келишимгә әһмийәт бериватқанлиқи мәлум.

Шуңа әгәр бу биринчи басқучлуқ сода келишими имзаланған тәқдирдә буниң америка һөкүмитиниң кишилик һоқуқ, диний әркинлик қатарлиқ мәсилиләрдә хитайға қаратқан тәнқидий позитсийәсигә қандақ тәсир көрситидиғанлиқи, болупму уйғурлар үчүн муһим әһмийәткә игә болған “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” ниң мақуллинишиға қандақ тәсир пәйда қилидиғанлиқи диққәт қозғаватқан мәсилигә айланған.

Америка кеңәш палата әзаси марко рубийо 5-январ күни американиң CBS қанилиниң бир программисиға қатнашқанда бу һәқтә тохталған. У бу “сода келишими” ниң америка һөкүмитини хитайни кишилик һоқуқ мәсилисидә тәнқидләштин тохтитип қоймаслиқи керәкликини билдүргән вә “мән хитайға көпрәк мал сетиш бәдилигә хитайда йүз бериватқан аҗайип-ғарайип кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә көрмәскә селиштин ибарәт бу көз қарашни әсла қобул қилмаймән. Хитай билән имзалинидиған сода келишимидә кишилик һоқуқ мәсилисиниң тилға елинмаслиқи бу мәсилиниң давамлиқ һалда чәткә қеқилидиғанлиқидин дерәк бәрмәйду,” дәп әскәрткән.

Америкадики адвокат, уйғур кишилик һоқуқ қурулуши һәйәт рияситиниң рәиси нурий түркәл әпәнди бу һәқтә қилған сөзидә хитайниң кишилик һоқуқ мәсилисини тәнқидләштин тохтап қелиштәк пайдисиз амилларға қарши америка дөләт мәҗлисидики паалийәтләрни күчәйтишниң зөрүр болидиғанлиқини билдүрди.

Мәлум болушичә, 15‏-январдики келишим имзалаш мурасимиға хитайниң муавин баш министири лю хе башчилиқидики һәйәтниң келидиғанлиқи тәхмин қилинмақтикән. Президент трамп болса иккинчи басқучлуқ учришишлар үчүн өзиниң бейҗиңға баридиғанлиқиниму тилға алған.

1‏-Басқучлуқ мәзкур келишим дәл “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһәси” америка авам палатасида мақуллинип, җумһурийәтчиләр көп санлиқни игиләйдиған кеңәш палатасиниң мақуллишиға сунулған мәзгилдә һасил қилинған иди. Гәрчә бу “қанун лайиһәси” америка авам паталасида мутләқ көп сандики аваз билән мақуллуқтин өткән болсиму, бирақ кеңәш палатасиниң хизмәт тәрипи сәвәблик 12‏-ай ичидә авазға қоюлмай, 2020-йилиға қалған иди.

Марко рубийо йәкшәнбә күнидики сөзидә “уйғур кишилик һоқуқ қануни” ниң америка дөләт мәҗлисидә тезлик билән мақуллинишини үмид қилидиғанлиқини билдүргән. Нурий түркәл әпәнди сөзидә америка дөләт мәҗлисидә әгәр “қанун лайиһәси” ниң мутләқ көп сандики аваз билән өткүзүлүшини қолға кәлтүргән тәқдирдә бу “қанун лайиһәси” гә президент трампниң қол қоюшни рәт қилиш һоқуқиму қалмайдиғанлиқини әскәртти.

Нурий түркәл әпәндиниң қаришичә, уйғурлар бүгүнки күндә йүзлиниватқан бу вәзийәт халиған җайда тәкитлинип өтүп кетидиған аддий кишилик һоқуқ мәсилиси болуштин һалқип кәткән болғачқа, америка өзиниң қиммәт қаришида қанчилик дәриҗидә чиң туралайдиғанлиқини көрситип беридиған бу мәсилидә йениклик билән қарар чиқармаслиқи мумкин икән. Бирақ, нөвәттә америка-хитай сөһбәтлиридин башқа, оттура-шәрқтә оттуриға чиққан йеңи вәзийәтниң уйғурларниң вәзийитигә тәсир көрситиш еһтималлиқи мәвҗут икән.

Дәрвәқә, американиң бир учқучисиз уруш айропилани 3-декабир җүмә күни сәһәр саәтлиридә бағдат хәлқара айродроминиң әтрапида иран ислам инқилабий муһапизәтчиләр қисимиға қарашлиқ қуддус бригадасиниң қомандани қасим сулайманини һава һуҗумида өлтүргәндин кейин америка-иран вәзийити қаттиқ җиддийләшкән. Пүтүн ахбаратлар йәнә оттура-шәрқ вәзийитигә мәркәзләшмәктә. Дуняниң диққитиниң иранға бурулуши бәзи уйғур көзәткүчиләрдә американиң лагерлар мәсилисидә хитай һөкүмитигә қаратқан бесимниң пәсийип қелишиға сәвәб болуп қаларму, дегән әндишиниму пәйда қилди.

“җәнубий хитай әтигәнлик гезити” 6-январ күни марко рубийониң CBS қанилиниң бир программисиға қатнашқанда қилған сөзи һәққидики хәвиридә хитайдики лу шаң исимлик бир америка-хитай мунасивәтлири тәтқиқатчисини зиярәт қилған болуп, лу шаң сөзидә “американиң уйғур кишилик һоқуқ қанунини симовл характерлик дәп қарайдиғанлиқини, болупму һазирқидәк америка-иран киризииси чоңқурлашқан бир пәйттә президент трампни ‛уйғур қануни картиси‛ни ойнимайду,” дәп қарайдиғанлиқини баян қилған. Нурий түркәл әпәнди сөзидә әгәр америка иран билән болған бу киризискә чоңқурлап кирип кәткән тәқдирдә буниң америка үчүн тарихий хаталиқ болуп қелиши мумкинликини тәкитлиди.