Amérika dölet mejlisi “Xitay heqqidiki 2019-yilliq kishilik hoquq xatirisi” ni élan qildi

Muxbirimiz eziz
2020.01.08
CECC-Congress-2020-rubio-chris-2.jpg Amérika dölet mejlisining “Xitay heqqidiki 2019-yilliq kishilik hoquq xatirisi” ni élan qilish murasimi. 2020-Yili 8-yanwar. Washin'gton.
RFA/Eziz

Amérika dölet mejlisi yillardin buyan dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq we bashqa heqlerning ayaq-asti bolush mesilisi heqqide yilliq doklat teyyarlap kéliwatqan bolup, shular qatarida xitaydiki ehwallar toghriliqmu yilda bir qétim mexsus doklat élan qilidu. Dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri ijra'iye komitéti mes'ul bolup teyyarlighan “Xitayning 2019-yilliq kishilik hoquq xatirisi” da 2018-yili awghusttin 2019-yili awghustqiche bolghan ehwallar asas qilin'ghan bolup, buni élan qilish murasimi 8-yanwar küni ötküzüldi.

Murasimda aldi bilen xitay ishliri ijra'iye komitétining re'isliridin jim mekgowérn ependi söz aldi. U sözide aldi bilen xitayning omumi jehettin alghanda kishilik hoquq jehette yamanlishish weziyitige yüzliniwatqanliqini, shunga bu jehette amérika hökümitige küchlük bir signalni yollashning hazir bekmu zörür boluwatqanliqini, buning üchün xuddi xongkong heqqide qanun maqullighandek yéqinda awam palatasining maqullishidin ötken “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ni pat yéqinda qanun'gha aylandurush üchün tirishchanliq körsitish lazimliqini bildürdi.

U sözining dawamida nöwette xitayda bash kötiriwatqan hakimmutleqliq xahishining xitay üchünla emes, belki pütkül dunya üchünmu bir zor qabahettin bisharet bériwatqanliqini, xitaydiki kishilik hoquq weziyitining ötken bir yilda téximu yamanliship ketkenlikini, xitay hökümitining öz qanunlirini depsende qilish bilen birge xelq'araliq ehdinamiler we kélishimlergimu xilapliq qiliwatqanliqini sözlep kélip nöwette bu xildiki insaniyetke qarshi jinayet qilmishining Uyghurlar diyarida köplep oturrigha chiqiwatqanliqini, buning eng tipik ipadisi yighiwélish lagérining köplep qurulushida ikenlikini alahide tekitlidi.

Palata ezasi jim mekgowérn éytqan ehwal 2019-yilliq doklattimu alahide yer alghan bolup, uningda xitay hökümitining pikir erkinliki we diniy étiqad erkinlikini cheklesh, idi'ologiyelik kontroluqqni ishqa ashurush üchün Uyghur ziyalilirini köplep qolgha élish, Uyghurlargha qaritilghan “Esebiylik we térrorluqning aldini élish” tedbirlirining tunggan musulmanlirigha tedbiqlinishi, Uyghurlar diyaridiki mejburiy emgekning kéngiyishi qatarliq mesililer heqqide tepsili melumatlar bérilgenidi. 

Shu qatarda söz qilghanlardin xitay ishliri ijra'iye komitétining re'isliridin marko rubiyo xitay hökümitining qanun arqiliq idare qilish ehwali heqqide nuqtiliq toxtaldi. U xitay hökümitining omumiy ehwaligha nezer salghanda ötken yigirme yilda uning tashqi dunya ümid qilghan yönülüshning eksige qarap méngiwatqanliqini, emdilikte bolsa téximu ilghar wastilardin paydilinip zulumni ashuriwatqanliqini alahide tekitlidi. Marko rubiyoning pikriche, shi jinping hakimiyetni qoligha alghandin buyan uning eng eqelli kishilik hoquqni tartiwélish arqiliq shexslerge ziyankeshlik qilish qilmishi san jehette tézdin ashqan shundaqla xitay kompartiyesining bashqilargha ziyankeshlik qilishimu “Anchikimla bir ish yaki oynighanning ornidiki bir ish” dégendek halgha oxshap qalghan. Buning bilen bu xil ziyankeshliklerning sani tézdin éship mangghanliqi üchün bulardin “Kishini shürkendüridighan bir weqeni anglap bolghuche uningdinmu qebih yene biri yüz béridighan” weziyet shekillinishke bashlighan. Shuning üchün bundaq weqelerning köplükidin bu hepte körülgen bir yawuzluq kéyinki heptisi barliqqa kelgen bir wehshilik tüpeylidin untulup kétishke yüz tutqan. Ötken yilidin bashlap bu xildiki shexslerge ziyankeshlik qilmishi shexslerdin halqip, pütkül bir milletning diniy étiqadi bilen oynishidighan qebihlikke yüzlen'gen. Hazir buning eng roshen misalliri Uyghurlar diyarida körülüwatqan bolup, 2017-yilidin bashlap nurghun sandiki meschitlerning chéqilishi, chéqilmighan meschitlerning qubbiliridiki diniy étiqad belgisi bolghan ay-yultuzlarning qomurup tashlinishi, imamlarni xitay hökümitining teshwiqat qoraligha aylandurush urunushi, emdilikte bolsa buning yüzligen Uyghur qebrilirini buzushqa yüzliniwatqanliqi köplep körülmekte. 

Bu ehwallar doklattimu alahide yer alghan bolup, xitay hökümitining “Dinni xitaychilashturush” sho'ari astida diniy étiqadni biwaste kontrol qilishqa ötüwatqanliqi, buningdiki éghir ziyankeshlik hadisiliri islam dinida körülüwatqan bolup, bu halning hazir xiristyan, falun teriqiti, buddizim qatarliq dinlargha kéngiyiwatqanliqi, xitay hökümitining mushu arqiliq hem dinlarni hem herqaysi milletlerni ünümlük kontrol qilish meqsidige yetmekchi boluwatqanliqi tepsili bayan qilin'ghan idi. 

Marko rubiyo sözining axirida Uyghurlar duch kéliwatqan türlük basturushlarni nezerge alghanda hazir axirqi maqulluqtin ötüsh aldida turiwatqan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning bekmu muhim ehmiyetke ige bolidighanliqini bildürdi. U bu heqte söz qilip, bu toghrisida yenimu zor xizmetlerning özlirini kütüp turiwatqanliqini özi we bashqa palata ezalirining dawamliq bu layihening maqullinip resmiy qanun'gha aylinishi üchün küch chiqiridighanliqini tekitligech nöwette gülshen abbasqa oxshash köpligen bigunah insanlarning amérikada we bashqa jaylarda heqiqetni sözligen uruq-tughqanliri ornida jazaliniwatqanliqini, buning nöwettiki Uyghurlar duch kéliwatqan zulumning addiy bir türi ikenlikini eslitip ötti. 

Doklatta Uyghurlar diyarining ehwaligha mexsus bir bap ajritilghan bolup, lagérlarning ehwali, Uyghur ösmürliri duch kéliwatqan türlük paji'eler we lagér sirtidiki Uyghurlarning ijtima'iy muhiti tepsili bayan qilin'ghan idi. Xitaydiki siyasiy mehbuslar heqqide toxtalghanda bolsa Uyghurlar diyaridiki tashpolat téyip, rahile dawut, abdughupur abdurusul qatarliq shexsler alahide misal qilin'ghan idi. Yene kélip pütkül doklatning herqandaq bölikide, jümlidin pikir erkinliki, diniy étiqad erkinliki, mejburiy emgek, ayallarning xarlinishi, muhitning bulghinishi dégendek baplirining hemmisidila eng tipik misalning Uyghurlar diyaridin élinishi uni körgen herqandaq kishige Uyghurlarning qaysi derijide éziliwatqanliqini mana men, depla namayen qilip béretti. 

Murasimda xitay ishliri ijra'iye komitétining sabiq re'isi, palata ezasi kristofir simismu söz qildi. U xitayning nöwettiki ehwalida Uyghurlarning hemmidinmu éghir zulumgha uchrawatqanliqini sözlep kélip: “Shi jinping hazir her küni dégüdek Uyghurlarni qiynash bilen meshghul bolmaqta” dep körsetti. U shundaqla méhrigül tursunning guwahliq sözliridin neqil keltürüp xitay saqchilirining “Sen Uyghur we musulman bolghanliqing üchün mushundaq qiynaymiz” dégenlikini, shu sewebtin xitay hökümitining qiliwatqanliri sépi özidin “Insaniyetke qarshi jinayet” ikenlikini, Uyghurlar duch kéliwatqan paji'ening 2-dunya urushidin buyan körülüp baqmighan hadise ikenlikini bayan qilip “Bu ishlargha shi jinping biwaste sewebkar” dédi. 

U axirida pütün dunya Uyghurlarning gépini qiliwatqanda islam dunyasining Uyghurlar uchrawatqan, shuningdek alliqachan “Qirghinchiliq” qa aylinip bolghan zulumni hemmidinmu bekrek qattiq tonda eyiblishi lazimliqini tekitlep, hazirqi achchiq ré'alliq seweblik mushu xildiki doklatning bekmu muhimliqini, chünki xitayda körülüwatqan bu zulum shekillirining héchqandaq bir memlikette mewjut emeslikini urghuluq otturigha qoydi.

Murasimning axirida herqaysi shexsler türlük témilar boyiche so'allar soridi. Komitét ezaliri oxshimighan nuqtilardin jawab berdi. Pa'aliyetke xéli köp sandiki Uyghur jama'iti kélip qatnashqan bolup, murasimning omumiy keypiyatigha alahide mezmun qoshqan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.