Америка ташқи ишлар министирлиқиниң муавин ярдәмчи министири скот бусбй: “америка һөкүмити уйғурларниң йенида”

Мухбиримиз җүмә
2019.05.15
Scott-Busby-portrait.jpg Америка ташқи ишлар министирлиқиниң муавин ярдәмчи министири скот бусбй әпәнди.
Photo: RFA

Американиң муавин ярдәмчи ташқи ишлар министири скот бусбй зияритимизни қобул қилип, америка һөкүмити вә хәлқниң уйғурларниң йенида икәнликини билдүрди.

Скот бусбй америка ташқи ишлар министирлиқиниң демократийә, кишилик һоқуқ вә әмгәк бюросиниң мәсул рәһбири болуп, у илгири уйғур вәзийити үстидә дөләт мәҗлисидә гуваһлиқи бәргән. У гуваһлиқи җәрянида 800 миңдин 2 милйонғичә адәмниң хитай уйғур районида қурған лагерларға қамалғанлиқини оттуриға қойған иди. 

Ундақта, америка һөкүмити лагер мәсилисини хитайниң алдиға қойдиму? уларниң лагерлардики мәһбусларниң сани һәққидики пәрәзлиридә өзгириш болдиму? америка хитай сода диалоги уйғур мәсилигә әкс тәсир көрситәмду-йоқ? сөһбитимиз мушу хилдики соалларни чөридигән асаста давам қилди.

Муавин президент майк пәнс уйғур мәсилисини көп қетим оттуриға қойди, ташқи ишлар министири майк помпейому аилә тавабиатлири лагерға қамалған 4 уйғур билән көрүшти һәмдә сизму дөләт мәҗлисидә интайин күчлүк бир гуваһлиқ бәргән идиңиз. Әмма һазиға кәлгүчә баянат берип қоюштин башқа хитайдики лагерларни тақаш вә у йәрдики мәһбусларни әркинликкә ериштүрүш үчүн қандақ конкретни һәрикәт елип берилди?

Соаллириңизға вә хитайниң шинҗаң районида йүз бериватқан дәһшәтлик ишлар һәққидә сөзләш пурсити бәргәнликиңларға рәһмәт ейтимән! биз әң көп вақит аҗратқан ишларниң бири болса шинҗаңда немиләрниң йүз бериватқанлиқини башқиларға билдүрүш болди. Биз дуняниң һәр қайси җайлиридики һөкүмәтләрни бу һәқтики мәлуматлар билән тәминләп кәлдуқ, шинҗаң тонуштурулған аммиви паалийәтләрни тәшкиллидуқ, шветсарийәниң җәнвә шәһиридә чақирилған б д т кишилик һоқуқ кеңиши әснасида башқа әл һөкүмәтлири билән һәмкарлишип йиғиндин сиртқи паалийәтләрни уюштурдуқ. Паалийәтләр мәркәзлик һалда шинҗаңда йүз бериватқан вәқәләргә беғишланди. Паалийәтләргә қатнашқучиларниң саниму алаһидә көп болди. 

Хәвириңиздә болғинидәк, ташқи ишлар министири помпейо бир нәччә уйғур билән көрүшүп, уларниң яки уларниң лагердики қериндашлириниң бешиға кәлгән күлпәтләрни аңлиди. Биз асаслиқи шинҗаң вәзийитини башқиларға билдүрүшкә көпрәк вақит аҗраттуқ. Һазир дуня у йәрдики вәзийәтниң нәқәдәр дәһшәтлик икәнликини тонуп йәтти.

Биз нөвәттә ойлишиватқан башқа васитиләрму бар, әмма мән америка һөкүмити ички җәһәттә музакирә қиливатқан мәсилиләрниң тәпсилати һәққидә тохтилалмаймән.

Бу мәсилини силәр әң ахирқи қетим қачан хитайниң алдиға қойдуңлар?

Мән бу ишниң әң ахирқи қетим қачан хитайниң сәмигә селинғанлиқини билмәймән, әмма бу биз изчил оттуриға қоюп келиватқан мәсилә. Ташқи ишлар министири майк помпейо техи бу һәптә лондонға барғанда бу мәсилә үстидә тохталди. Шуңлашқа бу мәйли мәхпий яки аммиви шәкилдә изчил һалда оттуриға қоюлуп келиниватқан мәсилидур. 

Хитай тохтап қалғини йоқ, биз бу лагерларниң изчил һалда кеңәйгәнликини көрдуқ. Америка һөкүмити лагерларни тақаш үчүн қайси конкретни хизмәтләрни қилмақчи?

Бәзи кишиләрниң лагерлардин қоюп берилгәнлики, хитайниң бу лагерларниң мәвҗутлуқини инкар қилиштин, уни һазир “кәспий тәрбийиләш мәркәзлири” дәп етирап қилиши, хитайниң лагерларниң мәвҗутлуқини инкар қилалмаслиқи, рәсмий зиярәтләрни тәшкилләп, башқа дөләт вәкиллири, ахбарат вәкиллирини униң ундақму начар йәр әмәсликигә ишәндүрмәкчи болушлирини тилға елип өтүш интайин муһим дәп қараймән. Шуниси ениқки, хитай һазир өзиниң шинҗаңдики қилмишлирини ақлашқа бәкрәк күчәйдиған орунға чүшүп қалди.

Биз һазирғичә қилған хизмәтләр үнүм беришкә башлиди. Әмма биз йәнә башқа чариләрни ишқа селишни ойлишиватимиз. Бу чариләр уларниң бу районда йәнә башқа һәрикәтләрни қилиштин тосуп қалиду, дегән үмидтимиз.

Сиз илгири гуваһлиқ бәргәндә лагерларға 800 миңдин 2 милйонғичә уйғур вә башқа түркий тиллиқ мусулманларниң қамалғанлиқини ейтқантиңиз. Бу санлиқ мәлуматларда өзгириш болдиму? чүнки бу өткән йили декабирдики санлиқ мәлуматлар иди.

Шундақ, бизниң нөвәттики әң мукәммәл пәризимизчә, әң аз дегәндә бир милйон адәм бу лагерларда давамлиқ ятмақта. Йәнә нурғунлиған кишиләр бу лагерлар яки башқа орунларға күндә мәлум муддәттин беришқа мәҗбурланмақта. Әмма бизниң чүшинишимизчә, һазир әң аз дегәндә бир милйон яки униңдинму көп адәм бу лагерларға қамақлиқ.

Бу орунларға берилгән шәрһ мәсилисигә кәлсәк, бәзи хәлқаралиқ кишилик һоқуқ органлири вә яки көзәткүчиләр буларни “җаза лагерлири” дәп атаватиду, бәзи тәтқиқатчилар “йиғивелиш лагерлири” дәп атиди, әмма хитайлар сиз башта дәп өткиниңиздәк буларни “кәспий тәрбийиләш мәркәзлири” дәп атаватиду. Сизниңчә бу орунларни немә дәп аташ мумкин?

Ениқки, улар хитай ейтқандәк “кәспий тәрбийиләш мәркәзлири” әмәс. Бу лагерларға интайин алий мәлуматлиқ кишиләрму вә юқири дәриҗидә нәтиҗә қазанған кишиләрму көпләп қамалған. Мушуниң өзила хитайниң лагер һәққидики ейтқанлириниң һәммисини ялғанға чиқириду. Бу лагерларни немә дәп атишимиз керәк, дегән темида көп тохталғум йоқ, әмма шуни ейтимәнки, бир милйондин артуқ адәм бу лагерларға қамалған. Улар өз ирадисигә қариши бу йәргә бәнд қилинған, буларниң бәзилири тән җазасиға учриған болса, бәзилири вәһший, инсан қелипидин чиққан, инсаний қәдир-қиммити дәпсәндә қилинидиған муамилиләр яки җазаларға учримақта. Биз йәнә бир қисим адәмләрниң лагерларда өлгәнликиниму билимиз. Ениқки, лагерда һәқиқәтәнму дәһшәтлик ишлар йүз бериватиду.

Шуни тәкитлисәм, әпсуски, шинҗаңда йүз бериватқан вәқәләр хитай коммунистик партийәсиниң һакимийәт бешиға чиққандин буянқи қилмишлири билән изчиллиқни сақлап кәлгән. Хитай коммунистик партийәси һоқуқни қолға алғандин буян барлиқ динларға дәриҗидин ташқири дүшмәнлик қилип кәлди. Буларму бизни әң әндишигә селип келиватқан мәсилиләрниң бири.

Хитай бу орунларға қарита һәрхил зиярәтләрни орунлаштуруватиду, мухбирларни, дипломатлар апирип көрситиватиду. Америка қошма штатлири бу орунларни тәшкилләнгән гуруппа билән әмәс, бәлки өз алдиға мустәқил тәкшүрүп келишни тәләп қилип бақтиму?

Биз у лагерларни өз алдимизға тәкшүрүшни бир нәччә қетим тәләп қилдуқ. Бәзи дипломатлиримиз шинҗаңға беришқа мувәппәқ болалиған болсиму, әмма бизгә у лагерларни өз алдимизға тәкшүрүшкә рухсәт берилмиди. 

Буниңдин кейин, америка һөкүмити лагерларни өз алдиған тәкшүрүш мәсилисидә хитайға бешим ишлитишни давамлаштурамду?

Әлвәттә, биз у орунларға кирип тәкшүрүшни давамлиқ тәләп қилимиз. Униңдин башқа биз хитайдин б д т хадимлири, бизгә охшаш мәвқәдики башқа дөләт дипломатлириғиму лагерға киришкә рухсәт беришни тәләп қилдуқ. Әмма һазирғичә буниңға мумкинчилик болмиди.

Хитай шунчә қорқунчлуқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини садир қилип туруплуқму немә үчүн қаттиқ әйибләшләргә учримиди? әгәр башқа бир дөләттә һәрқандақ ирққа тәвә бир милйондин артуқ адәм лагерларға қамалған болса бу чоқум хәлқаралиқ күчлүк әйибләшләргә йолуққан болатти. Хитай қандақсигә бундақ әйибләшләрдин қутулуп қалди?

Биринчидин, шуни тәкитләш муһимки, түркийә ташқи ишлар министирлиқи лагердин әндишиләнгәнликини билдүрүп наһайити күчлүк бир баянат елан қилди. Биз уларниң бу қәдәр күчлүк баянат елан қилғанлиқидин бәкму миннәтдар болдуқ.

Тоғра ейтисиз, йәнә нурғунлиған дөләтләр бу һәқтә һеч немә демәйла қалмай, бу лагерларниң мәвҗутлуқини ақлиди. Әпсуски, буни хитайниң ярдәм, сода мунасивити қатарлиқлар арқилиқ башқа дөләтләр үстидин йүргүзидиған бесимдин айрип қариғили болмайду. Шу сәвәбләрдин нурғунлиған дөләтләр шинҗаңда немиләр йүз бериватқанлиқи мәсилисидә һәқиқәтни сөзләштин әндишә қилишиду.

Өткән бир йилдин артуқ вақиттин буян америкада “хәлқара магнетский кишилик һоқуқ қануни” ни йүргүзүп, шинҗаң уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари чен чуәнго қатарлиқларни җазалаш пикри музакирә қилинмақта. Әмма, һала бүгүнгичә бирму хитай әмәлдари җазаланғини йоқ. Буниңдики сәвәб нәдә?

Иқтисадий җаза қоюш мәсилиси мурәккәп бир мәсилә. Бизниң җаза тәдбирлирини иҗра қилишимизға мувапиқ қануний асас бар-йоқлуқини муәййәнләштүрүшкә вақит кетиду. Униңдин башқа биз йәнә бу қанунни иҗра қилсақ буниң биз күткәндәк унум беридиған яки бәрмәйдиғанлиқи үстидиму қарар елишимизға тоғра келиду. Шуңа юқириқи амилларниму мулаһизә қилишқа, буни мувапиқ пәйти кәлгәндә дегәндә йүргүзүшкиму вақит кетиду. 

Йеқинда “нюйорк вақит гезити” елан қилған бир парчә мақалигә қариғанда, бир қисим юқири дәриҗилик америка һөкүмәт әмәлдарлири иқтисадий җазаниң нөвәттә давам қиливатқан америка-хитай сода сөһбитигә әкс тәсир берип қоюшини халимиғанлиқи илгири сүрүлди. Бу тоғриму?

Мән җаза тәдбириниң һазирчә немә үчүн иҗра қилинмиғанлиқи һәққидә тохтилалмаймән. У қарарлар америка һөкүмитиниң ички қарари, шуңа мән буларни дейишини халимаймән. 

Бәзиләр вә бир қисим көзәткүчиләр, бәлким бу йил июл америка президенти трамп вә хитай рәиси ши җинпиң “америка-хитай сода келишими” ни имзалиғандин кейин магнетский җаза тәдбирлири қәтий иҗра қилинмайду, дейишмәктә. Сизниңчә бу шундақ боламду?

Бизниң кәлгүсидә қандақ тәдбирләрни алидиған яки алмайдиғанлиқимиз һәққидә алдин мәлумат берәлмәймән.

Америка һөкүмити сиз оттуриға қойғандәк, нурғун охшаш мәвқәдики дөләтләрни бир йәргә йиғин бу мәсилини оттуриға қоюшта көп хизмәтләрни қилди. Һалбуки, түркийә һөкүмитидин башқа, бу һәқтә пикри баян қилған яки америкаға җор болуп хитайни әйиблигән мусулман әллириниң саниму көп әмәс. Нөвәттә америка һөкүмитиниң мусулман дөләтлирини хитайниң қилмишлирини әйибләшкә һәрикәткә кәлтүрүш үчүн қандақ пилани бар?

Биз мусулманлар көп санлиқни игиләйдиған дөләтләргә шинҗаңда болуватқан ишларни дәп келиватимиз. Буниңға бир нәччә айлар болуп қалди. Биз шундақ қилишни йәнә изчиллаштуримиз.

Охшаш вақитниң өзидә биз шинҗаңда болуватқан һадисиләр һәққидә сөзләшниму давам қилимиз. Шундақ болғанда бу мусулман әллириниң пуқралириму шинҗаңда болуватқан ишлардин хәвәр тапалайду. 

Америка һөкүмитиниң бу мәсилисини б д т хәвпсизлик кеңишигә елип чиқиш вә хитайни әйибләйдиған җиддий қарарларни елишқа һәрикәт қилиш пилани барму?

Йәнә ейтсам, бизниң хәлқара мунбәрләрдә қандақ һәрикәт пиланлиримиз барлиқи яки оз алдимиға қандақ һәрикәт пиланимиз барлиқидин алдин мәлумат берәлмәймән. Мәйли қандақ болмисун, у йәрдә йүз бериватқан зулумни аяғлаштуруш үчүн бизниң бир нәччә хил тәдбирлиримиз барлиқи ениқ.

Хәвириңиздә болғинидәк, хитай һөкүмити “әркин асия радиоси” мухбирлириниң аилә тавабиатлирини тутқун қилди. Америка һөкүмити бу мәсилини хитай тәрәп билән сөзләштиму?

Биз “әркин асия радиоси” мухбирлириниң аилә тавабиати мәсилисини хитайниң алдиға қойдуқ. Биз уларға вә уларниң аилә тавабиатлириға һесдашлиқимизни билдүримиз. Уларниң бешиға кәлгини һәқиқәт қорқунчлуқ. Хитай һөкүмити “әркин асия радиоси” мухбирлириниң аилә тавабиатлирини шинҗаңдики лагерларға ташлаш арилиқ уларни җазалаватиду. 

Силәр улар һәққидә сориған чеғиңларда хитай немә дәп җаваб бәрди? улар бир вәдә бәрдиму?

Мән у сөһбәттә йоқ болғачқа уларниң немә дәп җаваб бәргәнлики һәққидә бир нәрсә дейәлмәймән. 

Хитай уларниң уруқ-туғқанлирини қоюп берәмду, яки “әркин асия радиоси” мухбирлириниң хитайниң уйғур вә башқа түркий тиллиқ мусулманларниң көләмлик дәриҗидә тутқун қиливатқанлиқини ашкарилиғанлиқи үчүн уларни җазалашни давам қиламду. Бу иш қачан түгәйду?

Буниңға бир немә демәк тәс. Мән дәп өткинимдәк, бәзи адәмләр қоюп берилди, айрим әһвалларда бәзи адәмләрниң хитайдин айрилишиға йол қоюлди. Мәнчә, бәзи кишиләрниң тутқундин қоюп берилишидә биз нәтиҗә қазандуқ. Биз “әркин асия радиоси” мухбирлири аилә тавабиатлириниң мәсилиси һәмдә америкадики уйғурларниң лагердики туғқанлири мәсилисидиму хитайға бесим ишлитишни давамлаштуримиз. 

Униңдин башқа, биз йәнә буниңдин хәвиримиз барлиқниму хитайға билдүрүп келиватимиз.

Әгәр, америка-хитай арисида сода келишими имзалинип қалса, америка лагерларниң тақилиши вә тутқунларниң азад қилиши үчүн һәрикәт қилишини давамлаштурамду яки бу иши шуниңдин билән түгәмду?

У лагерларда наһәқ һалда қамалған адәмләр болидикән, биз бу мәсилини оттуриға қоюшни изчил давам қилимиз. Лагерлар мәвҗутла болидикән, у йәрдә кишиләрниң қейин қистаққа елиниши давамлишидикән биз буни оттуриға қоюштин тохтимаймиз.

Көргиниңиздәк, ташиқи ишлар министири помпейо хәлқара кишилик һоқуқ доклатимиз елан қилинғанда бу мәсилиләрни кишилик һоқуқ доклатиға киргүзүшни вә бу мәсилиләрни һәр қандақ бир пурсәт болсила хитайниң алдиға қоюшни давамлаштуридиғанлиқини ейтти. 

Бәзиләр хитайниң етник қирғинчилиқ яки мәдәнийәт қирғинчилиқи елип бериватқанлиқини ейтса, бәзиләр хитайниң у йәрдә инсанийәткә қариши җинайәт ишләватқанлиқини илгири сүриду. Сизниң қаришиңизчә хитайниң уйғурларға қиливатқанлириға қандақ тәбир бериш мумкин.

Мениң бу һәқтә конкретни бир аталғуни ишләткүм йоқ. Әмма, мән бу йәрдә худди ташқи ишлар министири помпейо ейтқандәк “хитай уйғур хәлқини миллий кимлики вә динидин мәһрум қалдуруш муддиасида болуватқандәк қилиду. Бу бәкму дәһшәтлик вә қорқунчлуқ” дегән сөзләрни ейталаймән. Әпсуски, булар хитай коммунистик партийәси 1949-йили һакимийәт бешиға чиққандин буян садир қилған ишлар билән бирдәкликни сақлап кәлди. Биз уларниң дәһшәтлик қилмишлири һәққидә кишиләрни агаһландурушни давамлаштуримиз.

Хитай рәиси йеқинда, бәлки келәр айда америкиға келиши мумкин, сизниң уларға йәткүзидиған қандақ гәплириңиз бар?

Биз шинҗаңда йүз бериватқан ишлардин әндишиләнгәнликимизни хитай һөкүмитиниң алдиға қоюшни давамлаштуримиз. Мән сизгә зади қачан, кимниң алдиған қойидиғанлиқимизни ейтип берәлмәймән, әмма биз мәсилини оттуриға қоюшни давамлаштуримиз. 

Ташиқи ишлар министири помпейо өзиниң очуқ баянатлирида, өзиниң, америка һөкүмитиниң шинҗаңда йүз бериватқан вәқәләрдин қанчилик әндишә қилидиғанлиқини интайин рошән билдүрүп кәлди. У хитай һөкүмитигә бу җәһәттики мәйдани интайин очуқ ипадиләшни давамлаштуриду. 

Уйғурлар америкаға үмид билән бақиду, вә бу хил қейин вәзийәттә пәқәт америкила өзлиригә ярдәм қилалайду вә американиң хитайға тақабил туралиғудәк қудрити бар дәп қарайду. Сизниң уйғурларға ейтидиған қандақ сөзлириңиз бар?

Америка һөкүмити вә америка хәлқи уйғурлар билән бир сәптә турушни давамлаштуриду. Биз уйғурларниң бешиға немиләрниң келиватқанлиқидин бәк әндишә қиливатимиз. Биз бу җәһәттики әндишилиримизни очуқ вә йепиқ шәкилдә оттуриға қоюшни давамлаштуримиз. Биз қолимиздин келидиған барлиқ васитиләрни қоллинип уйғурларни қоллайдиғанлиқимизни намаян қилимиз.

Һөрмәтлик скот бусбй әпәндим вақит чиқирип биз билән сөзләткиниңизгә вә зияритимизни қобул қилғанлиқиңизға көптин-көп рәһмәт ейтимиз.

Бизни бу сөһбәткә тәклип қилғанлиқиңларға рәһмәт. Биз пурсәт тапсақла шинҗаңда йүз бериватқан дәһшәтлик вәқәләр һәққидә сөзләшни тохтатмаймиз.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.