Amérika kéngesh palata ezaliri: “Xitayning 2022-yilliq qishliq olimpikini ötküzüsh salahiyitige qayta qarap chiqish kérek”

Muxbirimiz irade
2019.12.06
nury-turkel-oslo.jpg “Oslo erkinlik munbiri” yighinida nuriy türkel yighin ehlige Uyghurlarning ehwalini yene bir qétim janliq we tesirlik qilip tonushturdi. 2019-Yili 27-may, norwégiye.
Photo: RFA

Yéqindin buyan Uyghur élide qayta terbiye lagérlirini yolgha qoyush arqiliq 2 milyon etrapida kishining tutqun qilinip zulumgha uchrishigha seweb boluwatqan xitay hökümitining 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxanliq qilish salahiyitini bikar qilish heqqide chaqiriqlar otturigha chiqqanidi.

Amérikadiki adwokat nuriy türkel ependi bu yil 5-ayda osloda échilghan “Oslo erkinlik munbiri” ge qatniship, Uyghurlarning weziyiti heqqide nutuq sözligende bu chaqiriqni otturigha qoyghan. U nutuqida, xelq'ara jem'iyettin olimpik komitétigha bésim ishlitip, eger xitay bu lagérlarni taqimighan teqdirde uning olimpik ötküzüsh heqqini bikar qilishni telep qilishqa chaqirghan. Arqidin dunyaning herqaysi jayliridiki yash Uyghur pa'aliyetchilirining ortaq heriketke kélishi bilen “Özgirish” namliq tor bette “Hoquq bolmisa, olimpik musabiqisimu bolmaydu” mawzuluq imza qoyush herikiti bashlan'ghan. 

5-Dékabir küni bolsa, marko rubiyo qatarliq 10 neper amérika kéngesh palata ezasi xelq'ara olimpik komitétigha bu mesile heqqide imzaliq mektub yollishi bilen bu chaqiriqlar yenimu küch qazandi. 

Marko rubiyo, marsha blekburn, ed markiy, dik durbin, josh xawliy, rik skot, richard bluméntal, kéwin kreymir, tod yang we jérriy moran qatarliq on neper kéngesh palata ezasi xelq'araliq olimpik komitétigha yazghan xétide olimpik komitétini olimpikke sahibxanliq qilidighan döletlerge qoyulidighan ölchemlerge emel qilishqa dewet qilghan. Xette munular bayan qilin'ghan: 

“Biz xitay xelq jumhuriyitining, yeni pikir erkinlikini zorawanlarche basturidighan, bésim siyasiti we kishilik hoquq depsendichilikliri döletning qoli arqiliq yürgüzülidighan bu döletning 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisige shert we telep qoyulmay turup sahibxanliq qilmaqchi bolushi bizni qattiq oylandurmaqta”. 

Sénatorlar xétige yene töwendikidek dawam qilghan: “Qaytidin qarap chiqilghan ‛sahibxan sheher kélishimi‚ diki shertler kishilik hoquqni qoghdash we emgekke munasiwetlik hoquqlarning qoghdilishigha a'it ölchemlerni we shundaqla kishilik hoquq depsendichiliki, saxtipezlik, chiriklik qilmishlirini xelq'araliq kélishimler, qanun-tüzümler boyiche tügitish heqqide kapalet bérish qatarliq maddilarni öz ichige alidu. . . Xitayning kishilik hoquq we emgek hoquqini depsende qiliwatqanliqi delillen'gen. Buning eng yéqinqi ispati bolsa nyu-york waqti géziti teripidin xitay kompartiyesining Uyghur musulmanlirigha qiliwatqan zalimlarche we derijidin tashqiri zulumi we keng kölemlik tutqunigha a'it hem shundaqla xelq'araliq zhornalistlar birliki teripidin ashkarilan'ghan xitayning bu lagérlarni qandaq bashqurush heqqidiki tüzümlirige a'it mexpi höjjetlerdur. Bu höjjetlerning her ikkisi 2019-yili noyabirda ashkarilandi.”.

Adowkat nuriy türkel ependining körsitishiche, yuqiridiki sénatorlarning xitayning olimpikni ötküzüsh salahiyitini munazirige qoyushining ehmiyiti zor iken. Nuriy türkelning éytishiche, 1936-yili natsistlar gérmaniyesige olimpik musabiqisini ötküzüsh heqqi bérilishi zor sewenlikke yol achqan bolup, bu natsistlar hakimiyitining özini dunya sehnisidiki obrazini tiklishi, özini qanunluq hakimiyettek namayen qilishigha yol échip bergen. Shunga nuriy ependi bügünki künde oxshash ehwalning tekrarlinishgha yol qoymasliq üchün bu chaqiriqning muhimliqini bildürdi. 

Yuqiridiki marko robiyo we rik sikot qatarliq sénatorlar xelq'araliq olimpik komitétigha yollighan mektubida, xitay hökümiti 2008-yilliq olimpik musabiqisigha sahibxanliq qilish aldida xelq'aragha bergen wediside turmighanni az dep, olimpik musabiqisi mezgilide nazaret we kontrolni qattiq kücheytip, öktichi shexslerning öyide nazaretke élish, tutqun qilish qatarliq wastilerni qollan'ghanliqini, shu yili yene balilarni emgekke sélishqa munasiwetlik bir qanche déloningmu ashkarilan'ghanliqini, xitay axbaratliri we chet'el axbarat wastilirighimu olimpik heqqide qandaq xewer ishlesh bolupmu Uyghurlar we tibetlerge munasiwetlik témilarda xewer ishlimeslikke oxshash cheklimilerni qoyghanliqini eskertip ötken. 

Sénatorlar, yeni kéngesh palata ezaliri özlirining mektubining axirida xelq'araliq olimpik komitétini yuqiridiki amillarni nezerde tutup turup, sahibxan döletlerge, olimpikte qoyulidighan ölchemlerge qet'iy emel qilishni telep qilishqa, sahibxan döletning kishilik hoquq we erkinlikning tüp shert-shara'itlirini teyyarlighan bolushidek shertlerni nezerde tutqan asasta, xitay bilen tüzgen kélishimge qayta qarap chiqishqa chaqirghan.

Nuriy türkel ependi sözide tinchliq, barawerlik, erkinlikning simowli bolghan olimpik musabiqisini buninggha pütünley xilap heriketlerde boluwatqan hakimiyetke bérilishining tolimu xataliqini tekitlep, olimpik komitéti öz qararigha qayta qarap chiqishi kérek, dédi. 

Bu heqtiki chaqiriqlarning nöwette weqedin xewerdar kishiler arisida qollashqa érishiwatqanliqi melum. Yéqinda, dunyaning herqaysi jayliridiki yash Uyghur pa'aliyetchilirining ortaq heriketke kélishi bilen “Özgirish” namliq tor bette “Hoquq bolmisa, olimpik musabiqisimu bolmaydu” témisida bashlan'ghan imza qoyush herikitimu xéli köp awazgha érishken. 6-Dékabir, bu imza qoyush herikitige qol qoyghanlar sani 27 mingdin éship, 35 ming kishilik nishan'gha yétishke az qalghan.

Mezkur qol qoyush herikitining chaqiriqi Uyghur, in'gliz, xitay, türk, yaponche we hindonéziyechidin ibaret 6 xil tilda élan qilin'ghan. Chaqiriqta munular déyilgen:

“Olimpik tenheriket yighinining rohi bolsa eng négizlik bolghan exlaq prinsiplirigha yol qoyush we hörmet qilish, tenterbiye heriketlirini insanlarning tinch halda birlikte tereqqiy qilishini ilgiri sürüshke xizmet qildurup, insanlarning hoquqini qoghdaydighan barawer jem'iyet berpa qilishni ilgiri sürüshtür. . . Eger xitay jaza lagérlirini 2022-yilighiche dawam qildursa, undaqta béyjingning héchqandaq olimpik tenheriket yighini ötküzüsh hoquqi bolmaydu. Béyjingning tallishi nahayiti asan: yaki nechche yüzligen jaza lagérlirini taqishi kérek we yaki olimpik tenheriket yighini ötküzüshtin waz kéchishi kérek”. 

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependimu marko rubiyo qatarliq amérika kéngesh palata ezalirining chaqiriqini qarshi élip, yenimu köp jama'etchilikni buninggha awaz qoshushqa chaqirdi 

Nuriy türkel ependi sözide, Uyghur élide 2 milyon etrapida Uyghur qatarliq milletler lagérlargha qamalghan we lagér sirtidikilermu insaniyliqqa zit siyasetlerning zulumigha uchrawatqan bir shara'itta, xelq'ara jama'et jümlidin amérika hökümiti choqum emeliy tedbirlerni qollinishi kéreklikini tekitlep, “Xitaygha oxshash xelq'aradiki yüz-abroyigha intayin diqqet qilidighan bir dölet üchün olimpik musabiqisi xitaygha Uyghur mesiliside bésim qilidighan intayin yaxshi bir kozur” dep körsetti. 

Yuqiridiki amérika sénatorlirining imzaliq xet élan qilishi netijiside, xitayning olimpik ötküzüsh mesilisining aldimizdiki künlerde yenimu köp talash-tartish qozghaydighanliqi mölcherlenmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.