Isobél yang: yeslide yekshenbidimu balilarning barliqidin perishan bolduq

Muxbirimiz jüme
2019.07.12
Isobel-Yeung-Vice-reporter-201907.jpg Ways axbarat agéntliqining muxbiri isobél yang. 2019-Yili iyul.
Photo: RFA

Uyghur diyarining eng yéngi ehwali süretlen'gen, “Xitaydiki yoqiliwatqan musulmanlar” namliq bir höjjetlik filim bir nechche kündin béri tarqilip ijtima'iy taratqularda zor gholghila qozghidi.

Filimni yutubtila körgen adem sani bir yérim milyon'gha yéqinlashti. Bu filimni ways axbarat agéntliqining talantliq muxbiri isobél yang Uyghur diyarigha xupiyane bérip ishlen'gen.

U, radi'omiz ziyaritini qobul qilip rayonda kirgenliri we bu filim ishleshke seweb bolghan amillar üstide toxtaldi. U, Uyghurlargha qaritilghan lagér siyasitini 2-dunya urushidin kéyinki eng keng kölemlik tutqun qilish herikiti, dep atidi. 

Uyghur rayonida körgen, anglighanliringiz sözlep bergen bolsingiz?

Men xelq'ara we xitayda shinjang dep atilidighan Uyghur rayonigha 5 ay ichide ikki qétim, yeni bu yil yanwarda bir qétim we mayda bir qétim bardim. 

Xewiringiz bolghinidek, u yerde meyli qeyerge béring keyningizge adem chüshüwélip bashqilarni ochuq-ashkara ziyaret qilip muxbir süpitide xewer ishlesh intayin qéyin. Shunga biz sayahetchi siyaqida xupiyane barduq. 

Ular bashlap barghan yerge barsingiz sizge körsitilidighini xuddi bbch, roytérs we npr larda xewer qilin'ghinidek sehnileshtürülgen teshwiqat oyunliri.

Shunga biz bashqichirek usul bilen u yerde hazir ijra qiliniwatqan mutleq teqib dölitining heqiqiy ehwalini igilesh, yerlik Uyghurlarning inkaslarni élish hemde bu ré'alliqlarning arqisida balilarning béshigha kelgen qismetlerni bilip béqish ümidide u yerge barghan iduq.

Bu yanwarda bir qétim we mayda bir qétim bardim dédingiz. Bu arida némilerning özgergenlikini bayqidingiz? 

Her ikki qétimda oxshimaydighan rayonlargha bardim. Birinchi qétim ürümchi we qeshqerge bardim. Ikkinchi qétim xoten'ge bardim.

Ikkinchi qétim barghinimda bixeterlik tedbirliri téximu kücheygendek tuyuldi we sel teshwish hés qildim. Köp qétim tosulduq. Meyli negila barayli süret tartish we ziyaret qilish her jehettin qéyin boldi.

Siz özingizning twittér yollanmingizda buning ikkinchi dunya urushidin kéyinki eng zor kölemlik qamash qilmishi ikenlikini depsiz, buni sherhlep bergen bolsingiz?

Bu, yehudiylar uchrighan chong qirghinchiliqtin buyanqi her qandaq bir irq we diniy guruppining eng zor kölemge tutqun qilinishi bolup hésablinidu. Buning kölimige ademning ishen'güsi kelmeydu. B d t tutulghanlar sanining bir milyon ikenlikini perez qildi. Yéqinqi texminlerde bir yérim milyondin artuq ademning Uyghur rayonning her qaysi jayliridiki tutup turush lagérlirigha qamalghanliqi ilgiri sürülidu. Buning payani yoq. Bu hazir dunyadiki eng éghir jinayetlerning biri.

Siz filimda tilgha alghan héliqi dostane xitay déhqan ayal. Siz uningdin xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetlirige qandaq qaraydighanliqni sorighan idingiz. U hetta xitayche ortaq tilnimu yaxshi sözliyelmeydiken. Shundaq turupmu u, shu lagérlargha qamalghan, doktor we dunyagha tonulghan alimlarningmu qalaq ikenlikige ishinidiken. U özining hökümetning Uyghurlargha qaratqan mu'amilisini qollaydighanliqi we ularning terbiyilinip, héch bolmighanda shu ayaldek sewiyesige yétishi kéreklikini bildürgende qandaq oylidingiz? 

Xitay kompartiyisi shinjangda xewpsizlik tehditi bar, u choqum dölet bixeterlik siyasiti we pilanining merkiziy nuqtisida bolushi kérek, dégen obrazni yaritishta özining teshwiqat apparatliridin bek ünümlük paydilandi. Uningdin bashqa ötken on yil mabeynide rayonining bashqa jaylirida bir qisim zorawanliq weqeliri yüz berdi, bir qisim Uyghurlar bashqa döletlerdiki térror teshkilatlirigha qatnashti. 

Emme, méningche xitay peqet we peqet buningdiki tehdit amiligha bekrek ésiliwélip, bu siyasetlerni yolgha qoydi. , méningche bu, bunchiwala jiq ademning atalmish qayta terbiyilesh lagérlirigha qamilishigha seweb bolalmaydu. Lékin ular bu tehditni yoghinitip körsitip, netije qazandi. Chünki bir partiyelik dölette uchur alidighan bashqa menbe bolmighanliqi üchün, hemmeylen emes, emma nurghunlighan xitaylar bu xildiki teshwiqatlargha ishinip qaldi, dep qaraymen.

Sizge oxshash muxbirlarning erkin, cheklimisiz xewer ishlishishi tosqunluqqa uchrawatqan shara'itta, nurghunlighan ékskursiyelerning teshkilligenlikini körduq. Sizningche xitay néme üchün shundaq qilidu? sizningche xitay bu chitliq simlar, tosulghan kochilarning arqisida bir nersilerni yoshurmaqchi boluwatamdu?

Elwette. Xitay u rayondin uchurlarning chiqip ketmeslikini kontrol qilish üchün intayin küchlük tedbirlerni alghan. Bu jay hazir xitayda xewer ishlesh eng sezgür bolghan rayondur. Chünki, u yerdiki uchur-melumatlarning ashkarilinip kétishi xitayni bekmu bi'aram qilidighan bolghachqa, arqingizgha bashtin-ayaq adem chüshiwalidu. Shunga men sözleshken zhurnalistlarning hemmisi u yerge bérip toghra uchur igileshning intayin müshkül ikenlikini dep berdi.

Men u yerdin yene qandaq uchurlarning chiqidighanliqigha bir nerse déyelmeymen. Silermu u rayondin uchurlarni ashkarilap bek yaxshi qiliwatisiler. U yerdin chiqiwatqan uchur mesilige kelgende xitay hökümiti uningdiki hékayini kontrol qilishqa bekrek ehmiyet béridu. 

Siz u yerge dostingiz bilen bérip nurghun xeterge tewekkül qildingiz. U yerde béshingizgha herqandaq bir bala kélishi mumkin idi. Bextke yarisha siz u yerge saq-salamet bérip keldingiz. ? néme üchün shunche köp xeterge tewekkül qilip, bu témida xewer ishleshni layiq kördingiz?

Men burun tekitlep ötkendek, bu hazir dunyadiki eng éghir kishilik hoquq jinayetlirining biri. Hazir u yerge bérip kéleleydighan ademlermu köp emes. Men sözleshken nurghun xitay muxbirlar buni xewer qilishini xalaydighanliqi, emma özlirining xitayda uruq-tughqanliri barliqi, a'ile-tawabi'atlirini balagha tiqishni xalimaydighanliqini éytishti. Chünki yéqindin buyan xitay hökümiti kishilerni tutup we ularni yoq qiliwétish mumkinchilikini ashurdi. U yerde yéqin tughqanlirim bolmighanliqi üchün shunga men özümni u yerge baralaydighan ehwalda dep qaridim. Uningdin bashqa menche bu téma u yerde boluwatqan ishlar we uning kölimige qarimastin özi layiq bolghan dunyawi diqqetke érishelmidi, dep oylidim. Échinishliq yéri, siz kishilerdin Uyghurlar heqqide sorisingiz, ular héch nerse dep bérelmeydu hemde u yerde némilerning boluwatqanliqinimu xewersiz. Zhurnalist bolushi süpitimiz bilen u yerdiki weziyetke bolghan tonushini östürüshte mes'uliyitimiz bar.

Balilar yeslisi, siz filimingizda bezi balilarning yekshenbe künlirimu öyige qaytmaydighanliqini dep öttingiz, ularni körginingizde qandaq tuyghuda boldingiz? 

Istanbul, qazaqistan we amérikida yashawatqan köpligen Uyghurlar bilen sözlishi jeryanida, nurghunlighan ata-anilarning öz perzentlirining hökümet bashqurushidiki orunlargha qamalghanliq dep perez qilidighanliqini bilduq. Biz shuninggha asasen, u balilarning qamilishi mumkinchiliki bolghan jaylarning ornini békitip chiqtuq. Bular asasen ötken bir nechche yildin buyan yasalghan her xil yesliler idi. Shuninggha oxshash waqitta yene yüzligen, minglighan chong Uyghurlar yighiwélinishqa bashlidi. Shunga biz, bu orunlarda ata-aniliri tutup turush merkezlirige élip kétilgen balilarning bar-yoqluqini éniqlashqa urunduq. 

Shundaq qilip biz shu yeslilerge barduq, bularning bir nechchisi xotenning sheher etrapigha jaylashqan. Biz u yeslilerde ghelite ishlarni körduq. Biz u yerde yekshenbe künidimu balilarning yürüwatqinini bayqiduq. Elwette bu normal meshghulat waqti emes idi. 

Biz yene bashqa bir yeslige barduq. U yerdin mektep tügigen sa'etlerdimu birmu balining qaytiwatqanliqini körmiduq. Bu binalarning köpinchisi weyrane mehellilerge yasalghan bolup, shundaq yerlerge bundaq chong tiptiki yeslilerning sélinishi méni heyran qaldurdi. Bu ademning könglini ghesh qilidighan bir ish. Bizning perzimizche buning kölimi nahayiti zor. Bu, ularni peqet ata-aniliridinla emes belki ularni kimliki, medeniyiti, tilidin ayriwétip kelgüsi ewladni assimilyatsiye qilishtur. Elwette bularni körüsh ademning könglini heqiqeten perishan qilidu. 

Uyghur rayonida turup ishligen bu ésil programmingiz seweblik siz qara tizimlikke élinip xitaygha yene baralmasliqingiz mumkin. Buningdin pushayman qilamsiz? 

Yaq, pushayman qilmaymen. Méni perishan qilidighan ishlar bu emes. Méning bir yérim xitaygha tutishidu, méning bezi a'ile ezalirim yenila xitayda. Men xitayda bir nechche yil turghan. Men ömrümning yérimini xitayni tetqiq qilish we xitay tilini öginishke serp qildim. Bu elwette méni perishan qilidu. Bu dölette nurghun ésil nersiler bar, men u tupraqqa hergiz öch emes. Emma, oxshash waqitta bir zhurnalist bolush süpitim bilen hoquqdarlarni soraqqa tartimen we dunyaning her qaysi jaylirida yüz bériwatqan jinayetlerge diqqet jelp qilimen. Shunga bularni qilalighanliqimdin hergiz pushayman qilmaymen. Chünki men bularni qilalighanliqimdin özümni teleylik hésablaymen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.