Kishilik hoquq teshkilatliri xitayning kéler qétimliq b d t kishilik hoquq kéngishide orun élishigha qarshi chiqmaqta
2020.10.09
7-Öktebir küni dunya Uyghur qurultiyi we Uyghur kishilik hoquq qurulushi 18 dölettiki 68 Uyghur teshkilati bilen birlikte birleshme bayanat élan qilghan. Bayanatta Uyghurlarni nishan qilghan halda éghir kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzüwatqan xitayning b d t kishilik hoquq kéngishide da'imiy ezaliq salahiyitining yoqluqini tekitligen. Bayanatta yene birleshken döletler teshkilatigha eza döletlerni xitayning kishilik hoquq kéngishining ezaliqigha qayta saylinishigha qarshi awaz bérishke chaqiriq qilghan.
Melum bolushiche 13-öktebir b d t ning omumiy mejlisi échilidighan bolup, 2021-yili 1-aydin bashlap b d t kishilik hoquq kéngishide üch yil wezipe öteydighan 15 yéngi kéngesh ezasini saylap chiqidiken. Buning ichide asiya-tinch okyan döletliri guruppisidiki töt orun üchün pakistan, se'udi erebistan, népal, özbékistan we xitay qatarliq döletler riqabetlishidiken.
Bayanatta b d t élan qilghan “Komitétqa saylan'ghan ezalar kishilik hoquqni ilgiri sürüsh we qoghdashtiki eng yuqiri ölchemde ching turidu hemde kéngesh bilen toluq hemkarlishidu,” dégen belgilimisi eskertilgen.
Xitay hökümiti izchil türde b d t kishilik hoquq tekshürüsh ömikining xitaygha kérip, lagérlarni tekshürüsh telipini ret qilip kelgen idi. Igilinishiche, xitay hökümiti yéqinqi 20 yildin biri az dégende 17 qétim b d t mutexessisliri yaki xizmet guruppisining resmiy ziyariti toghrisidiki teleplirige we eskertishlerge jawab bermigen.
Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U mundaq dédi: “Eger xitay bu kéngeshke qayta kirse, bu organni özining jinayetlirini yoshurushta qalqan qilip ishlitidu. Xitayning b d t kishilik hoquq kéngishining ezasi bolushi bir tarixiy xataliq.”
8-Öktebir kishilik hoquqni közitish teshkilati “Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishide kishilik hoquqqa xilapliq qilghuchilargha orun bermesliki kérek” serlewhilik bir maqale élan qilghan. Maqalide: “Yighin ezaliri xitay qatarliq kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzüwatqan döletlerge bélet tashlimasliqi kérek,” déyilgen.
Kishilik hoquqni közitish teshkilati 2017-yilimu xitayning b d t kishilik hoquq kéngishining ezasi bolushigha qarshi bayanat bergen bolup, kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri komitétining diréktori sofiy richardson xanim kishilik hoquqni közitish teshkilatining bu yilmu dunyada kishilik hoquqning kapaletke ige bolushi üchün tirishidighanliqini bildürdi. U yene mundaq dédi: “Xitayning shunche köp kishilik hoquq depsendichiliklirini yürgüzüshige qarimay b d t kishilik hoquq kéngishining ezaliqigha namzat bolushi chong mesile. Mezkur kéngeshning ezasi bolush xitaygha nisbeten nurghun qulayliqlarni élip kélidu. Bashqa ezalarni etrapigha toplap, b d t da özini qoghdiyalaydu.”
Kishilik hoquqni közitish teshkilati élan qilghan maqalide körsitilishiche, b d t diki kishilik hoquqni közitish teshkilatining mudiri lu'is charbonnaw ependi: “Izchil kishilik hoquqqa dexli-teruz qilip kéliwatqanlar kishilik hoquq kéngishidiki orunlar bilen mukapatlanmasliqi kérek. Xitay we se'udi erebistan öz döliti ichide keng kölemde kishilik hoquqqa dexli-teruz qilipla qalmastin, belki ular qatnishishni telep qilghan xelq'ara kishilik hoquq sistémisigha buzghunchiliq qilishqa urunuwatidu,” dégen.
Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi pitir érwin ependi xitayning b d t kishilik hoquq kéngishining ezasi bolush salahiyitining yoqluqini tekitlep, mundaq dédi: “Xitayning ezaliq ölchemlirige chüshmeydighanliqning asasliq sewebi b d t eng yuqiri ölchem bilen kishilik hoquq kéngishi arqiliq kishilik hoquqni qoghdaydighan muhim organ. Kishilik hoquq teshkilatliri we bizning közitishimizche, xitay b d t ning ölchemlirige chüshmeyla qalmastin, belki özi eng éghir kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzüwatqan dölet. Xitay yene kishilik hoquqni tekshürüsh ömeklirining tekshürüshni ret qilghan dölet. Shunga xitaygha b d t kishilik hoquq kéngishining ezaliq salahiyiti bérilmesliki kérek.”
Sofiy richardson xanim bu heqte munularni qoshumche qildi: “Eger b d t xitay kishilik hoquq kéngishining ezaliqigha qayta saylansa, bu hökümet qollighan sistémiliq kishilik hoquq depsendichiliklirining yuqiri kötürülidighanliqidin dérek béridu. Yene kélip jazasiz qiliwatqan kishilik hoquq depsendichilik jinayetlirining téximu köp yüz bérishige kishilik hoquq komitéti yantayaq bolup bergen bolidu.”
Charbonnaw ependi “Tallash pursiti bolmighanda, döletler layaqetsiz namzatlargha bélet tashlashni ret qilishi kérek” likini otturigha qoyghan bolup, dolqun eysa ependi bu köz-qarashni qollap mundaq deydu: “Xitayni b d t kishilik hoquq kéngishining ezaliqigha saylighanliq, qatilgha qoral tutquzghanliq bilen barawerdur.”