Amérikaning “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ge qoyghan émbargosi özini körsetmektiken

Nöwette xitayning Uyghur diyaridiki “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” öz qarmiqidiki az kem 5000 dek karxanigha xizmet shtatining muqimliqini qoghdash yardem puli tarqitip, shirketlerning ishchi-xizmetchilirini ishtin chiqirishigha cheklime qoyghan. Rayondiki xitay taratqulirining bildürüshiche, bingtu'en ottura-kichik tipliq karxanilarning ischi-xizmetchilirini ishtin boshitish nisbitining 5.5 Pirsenttin éship ketmesliki, 30 yaki uningdin töwen ishchi-xizmetchisi bar karxanilarning 20 pirsenttin ashuruwetmeslikini telep qilghan.

Buning aldida “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” géziti amérikaning “Uyghur kishilik hoquq qanuni” we émbargo shepisini anglighan rayondiki bingtu'en yéza-igilik férmilirining sarasimgha chüshüp, amérika yuqiri téxnikiliq yéza-igilik mashinilirini köplep sétiwéliwatqanliqi, rayonda amérikaning “Jon dér” namliq paxta üzüsh mashinisining sétilishi bu yil 4- we 5-ayda ötken yilining oshash mezgilidikidin 4000 pirsent ashqanliqini bildürgen idi.

Bingtu'en adem küchi bayliqi we ijtima'iy parawanliq idarisi 18-awghust xitay taratqulirigha xizmet shtatining muqimliqini qoghdash yardimining yuqumning tesirige taqabil turushni meqset qilghanliqini tekitligen bolsimu, lékin chet'eldiki analizchilar buni amérikaning imbargosining tesirige baghlimaqta. Analizchilirning tekitlishiche, tramp hökümitining rayondiki xitay emeldarlirigha qoyghan burunqi émbargosi simwolluq xaraktérlik bolsimu, lékin uning bingtu'en'ge qoyghan émbargosi emeliy tesir yaritidiken.

Amérikaliq obzorchi we adwokat gordon chang bu qarashtidiki analizchilarning biridur. U 19-awghust ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Shinjang ishlepchirish-qurulush bingtu'eni xitayning rayondiki asasliq soda orgini. Bu nuqtidin émbargo intayin halqiliq rol oynaydu. Chünki u nurghun mehsulat satidu, bolupmu paxta satidu. Bu dégenlik xitay uning mehsulatlirini bashqa xéridarlargha sétishta qiynilip, nurghun ziyan'gha uchraydu. Netijide bu pulning xitaygha éqishini tosuydu. Shunga bu intayin muhim imbargodur.”

Gordon changning ilgiri sürüshiche, émbargoning bingtu'enge bolghan tesiri béyjingning Uyghurlarni dawamliq basturushini qiyinlashturidiken. Gordon chang mundaq deydu: “Uyghurlarni bashturush nurghun pul telep qilidu. Halbuki, béyjing her bir kashiligha pul yetküzüp bolalmaydu. Shunga shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni nurghun neq pul tépip bérip, béyjingning öz pilanlirini ishqa ashurushigha, jümlidin Uyghur, qazaq we bashqa az sanliq milletlerni basturushigha imkaniyet yarip bergen. Shunga bu émbargo intayin muhim. Bu béyjingning öz siyasitini dawamlashturushini qiyinlashturidu.”

Yéqinda amérikadiki “Sayari” namliq tor békiti bingtu'enning dunyadiki 147 elde 862 ming 600 din artuq biwasite yaki wasitilik mülki barliqini élan qilghan. Mezkur tor békitining tekitlishiche, bu döletler amérika, en'gliye, gérmaniye, wirjin aralliri qatarliq eller we rayonlarni öz ichige alidiken. Xewerde bu shirketlerdin 2114ning amérikada ikenliki tekitlen'gen. Bezi mutexessislerning tekitlishiche, bingtu'enning iqtisadiy salmiqi nahayiti zor bolup, émbargo noqul bingtu'en yaki xitay bilen cheklinip qalmaydiken.

Nyu-york sheher uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming 19-awghust ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Chünki bingtu'enning chet'el bilen bolghan nurghun hemkarliqi shinjangdiki emgek bilen özgertish karxanilirini öz ichige alghan nurghun shirketlerge chétilidu. Shunga nurghun ameérika shirketliri özlirining herikiti shinjangdiki ishlargha chétilidighanliqini hés qilip, hushyarliqini östüridu. Uningdin bashqa shinjangdiki nurghun karxanilar, bolupmu bingtu'endiki karxanilar we ularning pul oboroti noqul xitayning mesilisi yaki amérika bilen bolghan alaqe bilen cheklinip qalmaydu. Bu 3-döletkimu chétilidu.”

Proféssor shya mingning tekitlishiche, eger bingtu'en bilen alaqisi bolghan shirketler diqqet qilmisa, ularmu amérikaning émbargo torigha chüshüp qalidiken. Shya ming mundaq deydu: “Eger u 3-döletke chétishliq bolup, 3-dölet amérika pul oborot sistémisini ishletse, mesilen, qazaqistandiki bir shirketning shinjang bilen sodisi bolup, u émbargoning nishani bolmisimu, biraq bu shirket xelq'ara pul péréwot sistémisini ishletse, umu amérikaning imbargosigha duch kélidu. Dunya pul oboroti dollarni asas qilip, amérika banka sistémisini merkez qilidu. Eger nurghun shirket yaki bankilar diqqet qilmisa, émbargoning ichige kirip qélishi mumkin.”

Lékin shya mingning tekitlishiche, bingtu'enning émbargoni dep xelq'ara pul péréwot sistémisini ishletmesliki, bashqilar bilen malni malgha almashturush sodisi qilish yoligha méngishi mumkin iken. Lékin gordon chang bu émbargoning noqul özi xitayning siyasitini özgertishke yéterlik emeslikini ilgiri süridu. Uning tekitlishiche, eger amérika xitay bilen bolghan soda we téxnika hemkarliqini bikar qilsa, kompartiye téximu ajizlishidiken.

U mundaq deydu: “Bu émbargoning noqul özi yéterlik emes. Lékin biz shuni untup qalmasliqimiz kérek, amérika xitay apparatlirigha we xitay emeldarlirigha jiddiy imbargolarni yürgüzüwatidu… biz hazir béyjingdiki yuqiri derijilik partiye rehberlirining arisida ixtilap yüz bergenlikini körüwatimiz. Bu amérikaning xitaygha qarshi herikitining qismen netijisi. Méningche, amérika émbargoni bir qanche yil dawamlashtursa, soda, meblesh sélish we téxnika hemkarliqini bikar qilsa, kompartiye téximu ajizlishidu.”

1950-Yillirida qurulup, az dégende 3 yérim milyondek nopusi bolghan bingtu'en Uyghur aptonom rayoni nopusining 12 pirsentini, omumiy ishlepchiqirish daramitining 17 pirsentini igileydiken. Melum bolushiche, nöwette dunya paxta mehsulatining 25 pirsenti xitayda ishlinidighan bolup, uning 85 pirsenti Uyghur diyarida ishlepchiqirilidiken. Uyghur diyari yene xitayning pemidur qiyami, qulmaq, köp kristalliq krémiy qatarliq mehsulatlirining bazisi bolup, bu mehsulatlarni rayonda bingtu'en kontrol qilidiken.

Amérika maliye ministirliqining bu yil 31-iyul élan qilin'ghan émbargo qararida bingtu'en we uning emeldarlirigha “Shinjangdiki musulman türkiy xelq bolghan Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qarita éghir jismaniy xorlash we bashqa éghir xorlash qilmishlirini sadir qilishqa chétilghanliqi seweblik émbargo yürgüzülgenliki” tekitlen'gen.