Amérika hökümiti xitayning “Bingtu'en” de ishlepchiqirilghan paxta we pemidur mehsulatlirigha jaza élan qilmaqchi

Muxbirimiz gülchéhre
2020.09.10
bingtuan-paxta.jpg Shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtu'en pishshiqlap ishlesh zawutida yighiwélin'ghan paxtini pishshiqlawatqan körünüsh. 2005-Yili 15-öktebir, shixenze.
REUTERS

Yéqinqi ikki kündin buyan roytérs we nyu-york waqti géziti qatarliq dunyawi agéntliqlarning tarqatqan xewerliridin qarighanda, amérika hökümiti aldimizdiki heptilerde yolgha qoymaqchi bolghan Uyghur diyaridiki mejburiy emgekke munasiwetlik paxta, pemidur we bashqa besh xil tawarlargha jaza élan qilish aldida iken. Xewerlerde yene bu amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisining ilgiri körülüp baqmighan salmaqtiki jiddiy qarari, amérika bilen xitay otturisidiki ziddiyetni yenimu keskinleshtürüshi mumkinliki otturigha qoyuldi.

Amérika tamozhna we chégra qoghdash memuriy yardemchi komissari brénda simis roytérs agéntliqigha bergen bayanatida “Import cheklimisi paxta, paxta yip, toqumichiliq we kiyim-kéchek, shundaqla shinjangda ishlepchiqirilghan pemidur, pemidur qiyami we bashqa mehsulatlarni öz ichige alghan barliq teminlesh zenjirige chétilidu”, dégen. Nöwette, “Shinjangda ishlepchiqirilghan paxta we pemidurning teminlesh zenjiride qulluq emgek bolush éhtimalliqi bar bolghan pakitlarning kemtüklirini toluqlash üchün tekshürüsh dawamlishiwatmaqtiken”.

Amérika tamozhnisi “Qoyup bérish we tutup qélish buyruqi” astida qulluq emgikige chétishliq gumanliq mallarni tutup qélish arqiliq, adem etkeschiliki, balilar emgiki we bashqa kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turalaydu. Xewerlerde tekitlinishiche, xitay hökümitining Uyghurlargha keng kölemde ziyankeshlik qilishi seweblik, amérika prézidénti tramp xitay da'irilirige bolghan bésimni ashurghan.

9-Séntebir, xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jaw lijyen amérika hökümitining Uyghur aptonom rayonidiki mejburiy emgekni bayqut qilish üchün mehsulat tizimlikini teyyarliq qiliwatqanliqi toghrisidiki xewerge jawab bergende “Amérikaning arilishish hoquqi yoq” dégen. U yene amérikani “Bu uning xitaydiki istémalchilarni basturup, ijtima'iy dawalghush peyda qilidighan bahanisi” dep tenqid qilghan.

Bu yil 7-ayda, amérika hökümiti Ralph Lauren, Tommy Hilfiger we Hugo Boss qatarliq bir qanche dangliq markiliq kiyim-kéchek shirketlirini Uyghur diyaridiki qulluq emgekke chétishliq qara tizimlikke kirgüzgen idi.

Nopuzluq mutexessis adri'an zénz, ilgiri amérika dölet mejliside échilghan Uyghurlarning qul qilinish mesilisi heqqidiki guwahliq yighinida, tunji qétim amérika hökümitige, Uyghurlar qul bolush bedilige ishlen'gen qismen mehsulatlarni tutup qélish bilenla cheklenmey, barliq qulluq emgikige chétilidighan mehsulat zenjirining menbesi bolghan paxtini import qilishni tosush teklipini otturigha qoyghanidi.

Mutexessis doktor zénzdin, Uyghur élidin kélidighan barliq paxtini tosush teklipini otturigha qoyushta némige asaslan'ghanliqi we buning tesiri heqqide sorighan so'alimizgha jawab berdi. U mundaq dédi:

“Xitayda ishlen'gen nurghun yaki köpinche mehsulatlar az dégende töwen maharetlik emgek küchi bilen ishlepchiqirishqa tayinidighan bolup, bu mehsulatlar Uyghur rayonidin kelgen az sanliq millet emgek kochilirining éléméntlirini öz ichige alidu. Méning bayqashlirim xitay mehsulatliri yaki zapchaslirigha chétishliq teminlesh zenjiri dunya miqyasida tekshürüshni telep qilidu. Delil-ispat körsitish yükini xitay shirketlirige yötkesh kérek.”

Adri'an zénz yene mundaq dep tekitlidi: “Shinjangda ishlepchiqirilghan töwen maharetlik, köp emgek serp qilin'ghan buyumlarning melum xil mejburlash xaraktérlik az sanliq millet emgek küchi bilen yoshurun bulghan'ghanliqini élan qilish arqiliq, bu xil mehsulatlarni amérikigha éksport qilmaqchi bolghan xitay shirketlirining bu mehsulatlarning shinjang bilen munasiwiti yoqlighini qet'iy ispatlishini telep qilish kérek. Eger ular shundaq qilsa, undaqta munasiwetlik tekshürüsh guruppilirining shinjangning zawutliri, yéziliri we terbiyelesh lagérlirida toluq we ixtiyariy halda estayidil tekshürüshige ruxset qilinishi kérek.”

Metbu'atlarda körsitilishiche, dunyadiki paxta ishlepchiqirishning texminen 20% i xitaydin kélidu. Xitay dunyadiki eng chong paxta éksport döliti, amérika uning asasliq xéridari. Paxta bazisi bolghan Uyghur diyarining paxtisi bolsa xitayda ishlepchiqirilidighan omumiy paxta mehsulatining 80% din köprekini igileydu.

Amérika hökümitining bu nöwet ijra qilidighan jazasi amérika parche satquchilar, kiyim-kéchek we yémeklik pishshiqlap ishlesh karxanilirigha chongqur tesir körsitishi mumkin iken.

Uyghur diyarining özgiche jughrapiyelik shara'iti paxta we pemidur térishke alahide ghas kélidighan bolup shoxla qiyami sana'iti we paxta toqumichiliq yillardin buyan Uyghur rayonining déhqanchiliq iqtisadidiki ikki tüwrük kesip hésablan'ghachqa, bular “Aq we qizil altun” dep teriplinidiken.

Bingtu'ende ishlepchiqirilghan shoxla qiyamining 90% i éksportqa ishlitilidu, éksport miqdari döletning texminen 70% ni igileydu.

Aldinqi esirning 70-yilliridin bashlap, shoxla qiyami Uyghur rayonining asasliq éksport mehsulatigha aylan'ghan. 30 Nechche yilliq tereqqiyattin kéyin, bolupmu 90-yillargha kirgendin kéyin, bingtu'enning shoxla qiyami sana'iti téz tereqqiy qildurulup, pemidur “Qizil sana'iti” dep atalghan asasliq éksport sana'itige aylan'ghan.

Amérikagha kélishtin ilgiri xitayning Uyghur diyaridiki eng asasliq pemidur ishlepchiqirish bazisi bolghan shixenzediki bingtu'ende uzun yil xizmet qilghan musteqil közetküchi ilshat hesen ependining chüshendürüshiche, bingtu'ende pemidur sana'itidiki qismen töwen sewiyediki mashinilashturushtin bashqa, köpinche shoxla üzüsh, térish we pishshiqlap ishleshke oxshash éghir emgek jeryanliri yenila Uyghurlarni erzan yaki qul ornida ishlitishtek sap adem küchi emgikige tayinilidu. Bingtu'en paxta we pemidur mehsulatliring tennerxi jehette Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish arqiliq ewzellikke ériship, mehsulat bahasini töwenlitip, yuqiri bahaliq we süpetlik mehsulatlarning bazirini igilep payda élip kelgen.

Soxu torida 4-awghust élan qilin'ghan bingtu'en pemidur qiyami sana'iti heqqidiki tehlilde körsitilishiche, Uyghur rayonida, 2018-yilgha qeder, bingtu'en 69 shoxla qiyami éksport karxanisi we 116 pemidur mehsulatliri éksport shirkitige tereqqiy qilip, étizgha térishtin sana'etleshken ishlepchiqirishqiche kéngeygen “Qizil sana'et” zenjirini shekillendürgen. Hazir u dunyadiki aldinqi qatarda turidighan shoxla qiyami ishlepchiqarghuchilar we éksport qilghuchilarning birige aylan'ghan.

Ilshat ependi: “Xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan zulumlirigha xatime bérishni meqset qilghan bu xil qararliri yeni amérikaning bingtu'enning bu ikki eng chong éksport tawarlirigha cheklime qoyushi gerche bingtu'en iqtisadida we shundaqla xitay hökümitige melum iqtisadiy ziyan élip kélidu. Lékin xitayning bu mehsulatlirini yene bashqa döletlerge dawamliq sétishining aldini élish üchün, bashqa döletlerningmu mas halda cheklimilerni ijra qilishi zörür” dep otturigha qoydi.

Shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtu'eni statistika idarisining sanliq melumatlirigha qarighanda, 2018-yili, bingtu'enning yilliq import-éksport omumiy qimmiti 55 milyard 676 milyon yüen bolup, rayonning tashqi sodisining 42.1% Ni igiligen.

Bingtu'en soda tereqqiyatini tézlitip, xitay xususiy karxanilar Uyghur diyarida hessilep köpeygen bolsimu, bu tereqqiyatlar yerlik xelqqe héchqandaq bir iqtisadiy menpe'et élip kelmeyla qalmay eksiche, bu mezgilde xitay hökümiti Uyghur diyarida mingdin artuq orunda jaza lagérlirini qurup, milyonlighan Uyghur we bashqa yerlik milletlerge oxshimighan shekillerde zulum yürgüzüp kéliwatqanliqi delillinip kelmekte.

Her yili 7-ayning otturiliridin, öktebirning otturilirighiche bolghan mezgil bingtu'ende, paxta we shoxla yighishning aldirash mezgili hésablinidu, emma xitay buningdin kéyin éksport qilishqa tayinidighan bu xil mehsulatliridin ilgirikidek payda alalishi natayin. Chünki, eger aldimizdiki künlerde amérika, uning Uyghurlargha élip bériliwatqan kishilik hoquq depsendichiliki seweblik xitaydin paxta we pemidurni import qilinishi chekleshni élan qilsa, u bundin kéyin eng chong xéridarining biridin ayrilip qalidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.