Xelq'araliq axbarat wasitiliri Uyghur élidiki lagérlargha qaratqan ziyaretlirini barliq cheklimilerge qarimay kücheytmekte

Muxbirimiz irade
2019.05.13
cnn-uyghur-lager-videosi.jpg CNN Muxbirliri qeshqer shehirining sirtidiki melum bir jaza lagérigha yéqinlashqanda xitay saqchilirining ularni tosuwalghan körünüshi.
cnn.com

Yéqinda amérikaning nopuzluq xewer qanalliridin CNN téléwiziyesi Uyghur élidiki ürümchi, turpan, qeshqer qatarliq 6 sheherni ziyaret qilish asasida u yerlerdiki lagérlarning ehwali we rayonning omumiy weziyiti heqqide keng kölemlik xewer tarqatqan idi.

Arqidinla “Firansiye 24” téléwiziyesimu Uyghur élige qilghan ziyariti asasida bir xewer programmisi tarqatti. 10-May küni tarqitilghan mezkur programmida “Firansiye 24” muxbirliri Uyghur élidin bashqa yene, türkiye, firansiye we finlandiye we kanada qatarliq döletlergimu bérip, u yerdiki munasiwetlik kishiler bilen uchrashqan.

“Xitayning Uyghurlar üchün qurghan lagérliridin qutulush” mawzusida tarqitilghan programma lagér shahiti gülbahar jélilowa xanimning qismetliri bilen bashlinidu. Programmida gülbahar jélilowa xanimning xitaydiki ashu lagérlarda gunahsiz halda 1 yil 3 ay 10 kün yatqandin kéyin qazaqistandiki 3 perzentining toxtimay körsetken tirishchanliqi netijiside axiri lagérdin chiqishqa muweppeq bolghan biri ikenliki qeyt qilinidu.

Gülbahar jélilowa xanim “Firansiye24” téléwiziyesige lagérlarning shara'itliri we u yerdiki kündilik pa'aliyetler heqqide tepsiliy melumat bergen. Lagérdiki qiyin we nachar shara'itlar, kündilik ménge yuyush pa'aliyetliridin bashqa yene, u yerde ayallargha namelum bir xil okul urulidighanliqi we bu okuldin kéyin özining héchnersini oyliyalmaydighan bolup qalghanliqidek ehwallarni tepsiliy éytip bergen.

“Firansiye 24” téléwiziyesi öz xewiride hazir Uyghurlarning nopusining 10 pirsentining hazir lagérlarda ikenlikini tilgha élip, tonulghan yash Uyghur naxshichi ablajan ayupningmu shular ichidiki biri ikenlikini bayan qilghan.

Ular bu lagérlarning orni we kölimi heqqide gugul xeritiliri we shundaqla xitayning her xil qurulush höddige élish tor betliridiki élanlar arqiliq muhim uchurlarni éniqlap dunyagha tonutqan kanadadiki xitay oqughuchi shan jangni ziyaret qilghan. Shawin jang “Firansiye24” ke qilghan sözide lagér qurulushlirining hazir dawamliq kéngiyiwatqanliqini we buningdin qarighanda tutqun qiliniwatqanlarningmu kündin-kün'ge köpiyiwatqanliqini bildürgen.

“Firansiye 24” téléwiziyesi muxbirliri yuqiridiki bu uchurlargha asasen Uyghur élige bir qanche qétim bérip, lagérlargha yéqinlishishqa tirishqan. Ular ürümchige yéqin dawanchingdiki lagérgha barmaqchi bolghanda saqchilar teripidin tutqun qilin'ghan. Ular bu ziyariti dawamida özlirining jem'iy 7 qétim tutqun qilin'ghanliqini bildürgen.

Ular, rayondiki Uyghurlarning herqandaq saqchi we tekshürüsh ponkitlirida ochuq-ashkara ayrimichiliqqa uchraydighanliqini, her yerde kaméra barliqini, nurghun öylerning we dukanlarning taqalghanliqini bayqighan. Ular melum bir dukan'gha yéqinliship, bu dukanning yénidiki ishiklerning néme üchün taqalghanliqi sorighan. Bu arida bir kishi muxbirlargha yéqinliship özini kaméragha tartmasliqni telep qilghan. Biraq u bu taqaq öylerdiki kishilerning hemmisining dawanchingdiki lagérgha ketkenlikini éytqan hem “Nurghun kishi dawanchinggha ep kétildi” dégen we derhal u yerdin kétip qalghan.

Bu muxbirlar yene, kanadadiki shawin jang teminligen gugul xeritisi uchurigha asasen xotendiki lagérlarning birige barghan. Muxbirlar buning özliri yéqinlishishqa muweppeq bolghan lagérdin biri ikenlikini qeyt qilghan. Ular bu lagér aldida tughqanlirini körüsh üchün saqlap turghan kishilerni körgen. Bir bala muxbirgha dadisining bu yerde “Oquwatqanliqini”, bu yerning mekteplikini bildürgen. Muxbirlar bu balidin dadisining néme üchün bu yerde oquydighanliqini sorighan. Biraq, bu bala “Men bilmeymen” dep jawab bergen.

Yene bir balimu öz akisining mushu lagérdiliqini, akisining bu yerde “Dölet tili” öginidighanliqini, emma néme üchünlükini bilmeydighanliqini éytqan.

“Firansiye24” muxbirliri yéngi sélin'ghan bu binaning mekteptin bekrek bir türmige oxshaydighanliqini bayan qilghan.

Ular yene, lagérda oqutquchiliq qilghandin kéyin qazaqistan'gha qéchip chiqqan sayragül sawutbayni ziyaret qilghan. Sayragül lagérlarda qiyin-qistaq we zorawanliq barliqini éytip bergen. Sayragülmu tutqunlargha okul urulidighanliqini bildürgen.

Gülbahar jélilowa xanim bolsa programmida özining shu lagérlarda yétish jeryanida tonushup qalghan qiz-ayallarning isimlirini yéziwalghanliqini étip bergen. U bir qanchisining isimlirini muxbirlargha oqup bergen.

Biz bu uchurgha asasen gülbahar xanimgha téléfon qilip, bu heqte ilgirilep melumat alduq. Gülbahar xanimning bizge éytip bérishiche, u lagérdin qoyup bérilip qazaqistan'gha qaytip kélip bir heptidin kéyin, qoligha qelem élip ashu lagérlarda birge qamalghan xanim-qizlarning isimlirini yézip méngishqa bashlighan. U her küni ésige kelgen kishilerning isim-familisi, yurti, lagérgha qamilish seweblirini xatire qaldurup mangghan. Gülbahar jélilowa xanim hazir özide 200 dek xanim-qizning ismi barliqini bayan qildi.

“Firansiye 24” téléwiziyesi öz xewiride, firansiyedin xitaygha qaytqandin kéyin lagérgha élip kétilgen gülbahar xétiphajining qizlirini shundaqla yene finlandiyediki yash Uyghur pa'aliyetchi xalmurat a'ilisini ziyaret qilish arqiliq nöwette dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Uyghur jama'itining hemmisining dégüdek uruq-tughqanliridin xewer alalmaywatqanliqi, bu tiragédiyening nahayiti keng kölemlik ikenlikini bayan qilghan.

CNN Muxbirlirimu bu heqte tarqitiwatqan yürüshlük programmisining 10-may künidiki sanida qazaqistandiki lagér shahitliridin qayrat samarqant we sayragul sawutbaylarni ziyaret qilip, yuqirida tilgha élin'ghan pakitlarni yene bir qétim tekitligen. CNN Muxbiri met riwérs yéqinliri lagérgha qamalghan qazaqistanliqlarning hazir charisiz qalghanliqini, qazaqistan hökümitimu xitay bilen bolghan yéqin munasiwetlirini buzuwalmasliq üchün éhtiyat qiliwatqan bir shara'itta bu kishilerning peqet xelq'ara axbaratlardin ümid kütüp olturghanliqini bayan qilghan. Met riwérs aldinqi programmisida Uyghur élidiki weziyetni, özi körgenlirige asasen “Yersharidiki eng éghir kishilik hoquq weqelirining biri” dep sherhligen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.