Aléksandér papas bilen söhbet: “Derwishler shundaq deydu!” (1)

Muxbirimiz eziz
2020.06.15
thus-spake-the-dervish.jpg Firansiyediki islam dini tetqiqatchisi, doktor aléksandér papasning 2019-yili neshr qilin'ghan “Derwishler shundaq deydu” namliq esirining muqawisi.
Photo: RFA

Xitay hökümiti Uyghurlar diyarida “Qalaqliqqa xatime bérish” namida zor küch bilen ijra qiliwatqan hemde tashqi dunya “Medeniyet qirghinchiliqi” dep ‍atawatqan siyasiy herketning bir muhim mezmuni Uyghurlarning ming yilliq étiqadi bolghan islam dinigha munasiwetlik barche hadisilerni yoqitish urunushi boluwatqanliqi melum. Shuning bilen birge bu jehettiki ré'alliqning tashqi dunyagha köplep melum bolushigha egiship, gherp dunyasidiki alimlar bu sahege mensup bir qisim yirik emgeklerni wujutqa keltürüshke hemde bu arqiliq diniy musape ötmüshining qarangghu sehipilirini yorutushqa tirishmaqta. Fransiyediki islam dini tetqiqatchisi, doktur aléksandér papasning yawropadiki eng nopuzluq neshriyat bolghan bril neshriyatida 2019-yili neshr qilin'ghan “Derwishler shundaq deydu” namliq esiri ene shularning biridur.

Bu aptorning yéqinqi mezgillergiche musteqil yaki bashqilar bilen birliship neshrdin chiqarghan on nechche parche kitawi ichide 2006-yili neshr qilin'ghan “Xitay, tibet we türkistan arisidiki sufizim mezhepliri we siyaset: sherqiy türkistandiki neqshbendi xojiliri”din kéyinki Uyghurlargha biwaste chétishliq yene bir parche esiri bolup hésaplinidu.

Aptor qelem tewretken dewrlerdin 18-19-esirler ottura asiyaning en'eniwi halitide zor özgirishler körülüwatqan bir mezgilge toghra kélidu. Bolupmu rus impériyisining sherqqe kéngiyishi bilen mas halda manjular qurghan ching impériyisining gherpke kéngeymichilik qilishi ming yillardin buyan islam dunyasining bir terkiwi qismi bolup mewjut boluwatqan bu rayonning siyasiy, ijtima'i we medeniyet qurulmisigha yéngi xirislarni élip kéliwatqan idi. Yene kélip bir qisim alimlar körsitip ötkendek ottura asiyadiki timuriylar impériyisi we uning nérisidiki osman impériyi'isning qed kötürüshi bilen qedimiy “Yipek yoli”ni bixeter hés qilmighan yawropaliqlar yéngi déngiz yolini achqan hemde aqiwette ottura asiyani dunyadin békik halgha chüshken bir rayon'gha aylandurup qoyghan idi. Buning bilen ottura asiyaning chüshkünlük dewri resmiy bashlinip, aptorning qelimidiki “Derwishler we qelenderler dewran sürgen” alahide bir dewr meydan'gha kelgen.

Doktur aléksandér papas bu heqtiki söhbitimiz jeryanida bu mesililer heqqide toxtilip, öz esirining asasiy mezmuni heqqide melumat bérip ötti.

“Men bu esirimde alahide qilip sufizim yaki islam dinidiki tesewwuf heqqide toxtaldim. Bu Uyghurlar arisida zor tesirge ige bir hadise. Méningche bu eserni hazirqi zaman tarixi bashlinish harpisidiki sufizim mezheblirining ehwaligha béghishlan'ghan nahayiti az sandiki yirik eserlerning biri, désekmu bolidu.  Bu jehettin alghan bu eser yéqinqi mezgillerde neshr qilin'ghan Uyghurlargha da'ir bashqa eserlerdin qismen perqlinidu. Men bu esirimde nuqtiliq qilip shu waqittiki ijtima'iy ré'alliqtin chette qaldurulghan muzikantlar, seyyahlar, derwishler qatarliq tolimu qiziqarliq bolghan shexsler türkümi heqqide toxtaldim.”

Emma aptorning qarishiche, 18-esirlerde ijtima'iy zor éqim süptide mewjut bolghan tesewwuf dunyasining muhim amilliridin biri bolghan derwishler Uyghurlar arsidimu özige xas shekilde mewjut bolghan. Emma bu xil derwishler öz zamanisining sufi pirliridin pütünley perqliq bolghan kishiler iken.

“Derwish dégen bu söz parschidin kelgen bolup, ottura asiyada we sherqiy türkistanda hazirgha qeder ‍stimal qiliniwatidu. Ular chong jehette tesewwuf mezhipidiki bir türküm kishiler bolsimu sufilardin perqlinidu. Ular noqul halda adettiki sofiylargha qarshi idiyediki kishiler bolup, ularning dunyaqarishi en'eniwi musulmanlar yaki sufiylargha oxshimaydu. Mesilen, derwishler köpinche tilemchilik bilen hayat kechüridu. Bu bolsa sufizimda mewjut bolmighan hadisidur. Yene biri bu xil derwishler köpinche neshe dégendek sufizim pirliri men'i qilghan zeherlik chékimliklerni chékidu. Bu bizning derwishlerni perqlendürishimizdiki eng tüp tebirler.”

Ching impériyisi 1759-yili aka-uka burhanidin we xan xoja bashchiliqidiki manjulargha qarshi isyanni tinjitqandin kéyin Uyghurlar diyarigha xitay dölitining yoqalghinigha ming yildin ashqan tesiri deslepki qedemde qaytidin ayaq basqan. Ene shu mezgillerdiki tarim wadisida köplep közge chéliqidighan yene bir türküm “Pewqul'adde kishiler” bashqilar birdek “Qelender” dep ataydighan kishiler bolup, bularmu uning esiride muhim orun igiligen.

“Bu qelender dégenler derwishler guruppisining ichidiki yene bir tarmaq guruppa kishilerdur. Chünki derwish dégen bekla omumiy tüs alghan bir atalghu. Ularningmu özige xas sistémilashqan en'enisi bolup, bular adette <qelenderiye> dep atilidu. Bumu öz aldigha xas bir türküm tesewwuf guruhi bolup, ular adette shé'iriyetni köplep qollinidu. Ularning shé'iriy ijadiyetliride <keyplik> témisi köprek qollinilidu. Ularning yene bir alahidiliki ular mexsus bir top bolup, sheherlerde yashaydu. Emma bu hadise hazir ottura asiyaning héchqandaq yéride qalmidi, désekmu bolidu. Emma ular 20-esirning bashlirida ularning mexsus teshkil qilin'ghan guruppiliri bar idi.”

Mushu mezgillerdiki Uyghur jemiyitide közge körün'gen ziyalilar we alimlarning birdek shu dewridiki sufizim mezheblirige baghlinidighanliqi heqqide gep bolghanda doktur papas bu kishilerning shu zamandiki eng yüksek idi'ologiyege mensup bolghan tesewwuf dunyasining mehsuli bolushi tebi'i'i ikenlikini alahide tekitleydu. Bolupmu bu xil ziyalilardin ilm sahesidiki orni yuquri bolghanliri asasen mushu xil endizide bolghan.

“Bu ellamiler qarimaqqa sufizimgha bekla yéqin turghandek körünidu. Shunga hadisini birnechche tereptin qarashqa toghra kélidu. Mesilen alayli, 15-esirdiki  ulugh sha'ir we ziyaliy bolghan elishir nawayigha qaraydighan bolsaq uning ‍öz zamanisida ottura asiyada bekmu zor tesirge ige bolghan neqshibendiy sufi mezhibige chétishliq shexs ikenlikini bayqaymiz. Uning ustazi bolghan yene bir büyük sha'ir abduraxman jamiy bolsa neqshibendi sülükining péshiwaliridin biri hésaplinidu. Emma haji abduraxman, emir höseyin xarawi dégenler shu zamanning bek yuquri sewiyidiki emes, belki adettiki alimliri.  Emma ular qelenderler idi. ”

Aptorning pikriche, 17-, 18-‍esirlerdiki Uyghur jemiyitige nezer salghanda shu zamanning köpligen alimliri tekitligen isyankarliq rohining öz eserliri arqiliq xelq arisigha tarqilishidek bir hadisini bayqash mumkin iken. Bu jehette aqsu shehride tughulghan abdulla xarabati tipik misallardin bolup, öz dewridiki hökümran idiyelerni chörüp tashlash heqqidiki chaqiriqliri uni yigane bir obrazgha aylandurghan.

“Uyghur kilassik edebiyatida bekmu muhim orun tutidighan xarabati bolsa shu zamandiki edibler ichide tunji bolup oxshimighan ijtima'iy gurupplar we tebiqiler heqqide qelem tewretken yigane kishidur. U eserliride déhqanlar, hönerwenler, tiwiplar, sheher-qishlaq kattiwashliri hemde bashqa siyasiy we diniy sahe heqqide tepsili melumat bergen. Uning bu heqtiki yazmilirigha qaraydighan bolsaq bulardin shu zamandiki sherqiy türkistanda mewjut boluwatqan ijtima'iy ré'alliqni tenqidlesh amillirining mana men depla chiqip turghanliqini bayqaymiz. Bu hal shu zamanda adettiki ediblerning qolidin kelmeydighan bir hadise hésaplinidu. Xarabatining eserliridiki yene bir roshen alahidilik süpitide uningda qollinilghan tilni körsitish mumkin. Xarabatining shé'irliridiki til murekkep atalghularni öz ichige alghan sufistik til bolmastin elishir nawayining uslubidiki addiy til. Shunga uning eserlirini oqughan ademning hemmmisi uni chüshineleydu. Bu tolimu sap bolghan türkiy til bolup, uni aqsudin tartip sherqiy türkistanning bashqa jayliridiki oqughanliki kishiler chüshinip mangghan. Shunga uni bir türlük ammiwi medeniyet tili, désekmu bolidu.”

Tarim wadisidiki bostanliqlardin xoten, qeshqer wadilirimu öz zamanisidiki Uyghur jemiyitide muhim orun igiligen bolup, bu jaylardiki mediniyet we ijtima'iy turmush bashqa bostanliqlardin qismen perqliq halda dawam qilghan idi.

Bu heqtiki programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.