Уйғур қизи: уйғур елидә мәһсулатниң һалал яки һарамлиқиға қарар қилиш өзимизгә бағлиқ болуп қалди

Мухбиримиз әркин
2015.05.06
choshqa-konserwa-halal.jpg “һалал йемәклик” маркиси чапланған чошқа консерваси.
Social Media


“әйли” татлиқ түрүм ширкитиниң уйғур аптоном районида 49 дукини бар. Униң дуканлириниң көп қисми үрүмчи, корла қатарлиқ шәһәрләргә мәркәзләшкән болсиму, лекин қәшқәргә охшаш аһалисиниң әнәниви вә диний сәзгүрлүки күчлүк бир шәһәрдә аз дегәндә бир дукини барлиқи мәлум.

Хитайниң мәмликәт характерлик мәзкур тортхана зәнҗириниң уйғур илидики барлиқ дуканлириға мәһсулатлирини “һалал” дәп сетиш гуваһнамиси берилгән иди. Лекин мәзкур ширкәтниң чиңхәй шиниңдики тортханисиниң “һалал” дәп базарға салған мәһсулатлирида чошқа йеғиниң байқилиши, униң уйғур илидики дуканлириниң мәһсулатиға соал пәйда қилди.

Биз бу мунасивәт билән мәзкур ширкәтниң үрүмчидики дуканлириға телефон қилип, чиңхәйдики вәқә униң уйғур илидики тортханилириға қандақ тәсирини көрсәткәнликини соридуқ.

Үрүмчи тәңритағ райониға қарашлиқ “хуаңхе йоли” “әйли” тортханисиниң бир хадиминиң ашкарилишичә, шиниңда вәқә йүз бәргән күни диний ишлар даирилири бу дуканни тәкшүрүп, уларниң мәһсулатини “лаяқәтлик” дәп бекиткән.

У мундақ деди: “мән у ишни билимән. Шиниңдики у ширкәтниң ишлириниң аздур - көптур бизгә тәсир қилиши чоқум. Бирақ бизниң бу йәрдики барлиқ дуканлиримиз мусулманчә. Вәқә йүз бәргән шу күни бизниң ширкәтниң барлиқ хадимлири, йәнә диний ишларни башқуруш даирилири келип тәкшүрүш елип барди. Дукинимиз һәр тәрәплимә лаяқәтлик, дәп бекитилди. Әгәр улар бирәр мәсилә барлиқини байқиған болса, бәлки бизни чоқум тәртипкә салатти. Бирақ биз мәһсулат вә башқа җәһәтләрдә лаяқәтлик, дәп қаралдуқ.”

Лекин диний ишлар тармақлириниң “лаяқәтлик” дегән бу хуласини қандақ чиқарғанлиқи мәлум әмәс. Чүнки, мәһсулат хуручи ширкәтниң завутида тәйярлинип кәлгәчкә, униң хуручиға чошқа йеғи вә башқа һарам нәрсиләрниң арилаштурулмиғанлиқиға қандақ һөкүм қилғанлиқи йәнила бир соал.

Бирақ “хуаңхе йоли” “әйли” тортханисиниң юқириқи хадими, шиниңдики вәқә өзлирини қаттиқ әндишигә салғанлиқини йошурмиди.

У, “бу иш мундақ, бизниң ишчи хизмәтчилиримизниң ичидә аз санлиқ милләтләр бар. Туңганлар, қазақлар шундақла йәнә уйғурлар болуп һәммиси бар. Бу иш уларниму әндишигә салиду. Вәқә йүз бәргән шу күни уларниң қилған 1 - иши бизниң мәһсулат хуручлиримизни тәкшүрүп чиқиш болди. Бу иш уларниму әндишигә салди. Лекин бизму әндишә қилдуқ. Чүнки, бу бизниң тиҗаритимизгә берип тақилиду” деди.

Бирақ уйғур илидики ислами сәзгүрлүки күчлүк бәзи миллий карханиларниң илгири сүрүшичә, шиниңдики әйли мусулман тортиға чошқа йеғи арилаштуруп сетиш вәқәси ахбарат васитилиригә ашкариланған бу хил вәқәләрниң типик өрники, халас.

Мәлум бир уйғур карханисиниң бир хадими, у турушлуқ шәһәрдики “әйли” тортханисиға уйғурлар анчә кирмәйдиғанлиқини, бирақ уйғур елидә һалал - һарам мәсилиси мусулманлар әндишә қиларлиқ нуқтиға берип қалғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “маву бизниң орнимизда униң йенида ашу) тортхана( барчу, биз алдидин һәр күни өтимиз. У хәнзуларниңки адәттә. Мән уйғурларниң кирип баққанлиқини көрмидим. Бизниң у йәрдә бир банка бар, андин бир чоң сода сарийи бар, у хәнзулар көп киридиған сода сарай. Лекин уйғурларниң бәк кирип кәткәнликини көрмидим. Алдида мевә - чевә сатидиған уйғурлар бар, биз бир нәрсә алсақ шулардин алимиз. Лекин уйғурларниң кирип кәткинини анчә көрмидим. У дукан кичикла бир тармиқи. Биз у вәқәни торлардин түнүгүн көрдуқ, үндидарға саптикән униң хәвирини. Һә - дидуқ, лекин бизниң бу йәрдики тармиқини тақимиди.

Униң көрситишичә, уйғур елидә һалал истемал буюмлар мәсилисини һәл қилиштики бирдин - бир амал мусулманларниң өзигә бағлиқ болуп қалған.

У мундақ деди, “һазир биз бәк аңлап кетип баримиз, мәсилән, ялған гөшләрниң ясиливатқанлиқини, андин маву йүнда майниңки мусулманчә самавар, шорпиханиларда, андин кейин маву чавмивфен, дәп қойидикән, мәнғу бәк йәп кәтмәймән һели гүрүч - ун ләңмини, дәп. Ашундақларға шуларни қошуватқанлиқи байқалған. Бундақ әһваллар һазир бәк көпийип кетип бариду. Хәқләр пул тепиш үчүн нурғун ишларни қиливатиду. Қалғини әмди биз йемисәк улар бизгә сатмайтти. Биз йегән болғачқа улар бизгә сатти, шундаққу!”

“әлвәттә, һөкүмәт тәдбир қоллиниши керәк. Лекин йәнә бири, маву җяҗягәй чиқтиғу, нурғун адәм балилириға елип бәрди. Өзлириму ичкән еҗявгәйни. Әмма кейин униң һалал әмәслики, ешәкниң терисидә ясайдиғанлиқини ашкарилидиғу булар. Дәсләптә бу бәк пайда қилатти, үнүми яхши иди, бирақ һазир үнүми азлап кәтти, дегәндин кейин улар мундақ дегән: дәсләпкисини әркәк ешәкниң) һаңга( терисидә ясиғантуқ. Лекин әркәк ешәкләр түгәп кетип, ешәк йетишмәй чиши) мидә( ешәкниң терисидә ясиғачқа үнүми төвәнләп кәтти, дәп елан қилди. Буниңға нурғун адәм бәк һәйран қалған, биз ешәкниң терисидә ясиған нәрсини ичтуқму, дәп. Шуниң билән улар ишләпчиқарған завутни әрз қилған. Лекин завут очуқ ашкара һалда, биз үстигә мусулманчә, дәп язмидуқ, сән ичкән болсаң өзүңниң иши, деди. Бундақ мәсилиләр һәқиқәтән еғир? буниңға һөкүмәт қанун чиқирип, ундақ - мундақ қилмиғандикин сода әркинлики. Лекин немә истемал қилишни өзимиз билип истемал қилсақ болидиған охшайду. Бизму иш қилип йәватқан, ичиватқан нәрсилиримиздин әнсирәп туримиз.”

Шиниңда йүз бәргән “һалал торт вәқәси” бәзи мутәхәссисләрдә истемал буюмлирини һалал - һарамлиқини хитай һөкүмәт органлириниң бекитип беришигә нисбәтән соал пәйда қилди.

Америка фрот университетиниң сиясий пәнләр профессори ма хәйййүн, хитайда ғәйрий мусулман һөкүмәт органлириниң мусулманларға һалал - һарамни бекитип беришини тәнқидләп, “ниминиң һалал, ниминиң һарамлиқини мусулман җамаити бекитиши керәк” ликини илгири сүргән иди.

Униң мухбиримизға көрситишичә, әгәр хитай һөкүмити диний мәсилигә сәзгүрлүк билән қариса, у бу вәқәдә мәсулийити бар әмәлдарларни дөләт бихәтәрлик қануниға селип җазалиши керәк.

Ма хәййүн мундақ дәйду: “әгәр җуңго һөкүмити диний - миллий мәсилиләргә раст сәзгүрлүк билән қариса, ғәйрий мусулманчә дуканларға мусулманчә гуваһнамә беҗирип бәргән диний, миллий ишларға мәсул һәр қандақ әмәлдарни дөләт бихәтәрликигә хәвп йәткүзгәнләр қатарида бир тәрәп қилиши керәк, дәп қараймән. Чүнки, у пәйда қилған зиддийәт җәмийәтниң муқимсизлиқи, милләтләрниң иттипақсизлиқи, җуңгониң муқимсизлиқини кәлтүрүп чиқарди. Шуңа, гуваһнамә сатқан әмәлдарлар дөләт бихәтәрликигә хәвп селиш билән җазалинишқа тегишлик һеқиқи кишиләр.”

Лекин профессор ма хәййүнниң қаришичә, хитайда һалал истемал буюмлар базиридики қалаймиқанчилиққа икки хил нуқтидин қараш керәк. Бири, хитай мәдәнийәт қариши. Йәнә бири, базар игиликиниң мукәммәлләшмигәнликидур.

У мундақ деди, “бу мәсилигә икки қатлам бойичә қараш лазим. Бири, җуңгониң хәнзу мәдәнийити әслидинла нисбәтән тар мәһкимичи. Униң башқа милләт, башқа мәдәнийәтләргә болған чүшәнчиси вә һөрмити йетәрлик әмәс. Хәнзу мәдәнийитидә асасән һечқандақ йемәк - ичмәк чәклимиси йоқ. Чошқа, ит, мүшүк ишқилип, у йемәйдиған нәрсә йоқ. Униң үстигә униң базар игилики мукәммәл әмәс. Буниңға әмәлдарларниң чериклики қошувелип, җуңгониң йемәклик бихәтәрликидә бурун нурғун вәқәләр йүз бәрди. Мәсилән, юнди май буниң бир мисали. Бу адәмләр һәйран қаларлиқ әһвал. Һәр қандақ милләт вә мәдәнийәтниң бир йемәк - ичмәк чәклимиси болиду, лекин униң йоқ. Шуңа, униң базар игилик системисида туңган, уйғур, тибәт вә башқа йемәк - ичмәк чәклимиси бар милләтләр зиянкәшликкә учраватиду. Буниң бир сәвәби базар амилидур.”

Лекин профессор ма хәййүнниң қаришичә, хитайда һалал истемал буюмлар базиридики қалаймиқанчилиқни икки амил пәйда қилмақтикән. Бири, хитайларниң тар мәдәнийәт қариши, йәнә бири, базар игиликиниң мукәммәл болмаслиқидур.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.