Xitay “Pan-halalizim” gha qarshi turush herikiti qozghap, Uyghurlarni choshqa göshi yéyishke righbetlendürmekte

Muxbirimiz erkin
2018.10.18
halalgha-qarshi-pan-halalizm.jpg Ürümchi sheherlik teptish mehkimisi chaqirghan “Pan-halalizm” toghrisidiki yighinidin körünüsh. 2018-Yili 8-öktebir, ürümchi.
urumqi.jcy.gov.cn

Xitay hökümitining Uyghur diyarida “Pan-halalizim” gha qarshi turup, Uyghurlarni islami yémek-ichmek adetliridin waz kéchishke righbetlendürüshi resmiy siyasiy heriketke aylanmaqta. Mezkur heriket bu yil 8‏-ayning axirlirida xitaygha öylen'gen maralbéshiliq bir Uyghur memuri xadimning élan qilghan bu heqtiki maqalisi bilen resmiy tüs élishqa bashlighan.

Xitayning chéngdu shehiridiki bir uniwérsitétini püttürüp, memuriy xizmet ishlewatqan yüsüp rishit özining “Dostum, sen manga musulmanche ashxana körsitip aware bolma” serlewhilik maqaliside Uyghurlarning halal yémeklik aditining nurghun qulaysizliqlarni keltürüp chiqarghanliqi, yémek ichmek perhizini özgertishning “Ashqunluqni tügitish” ke alaqidar zor mesile ikenliki, shunga özining “Halal-haram” dep ayrip olturmasliqni qarar qilghanliqini élan qilghan idi.

Közetküchiler uning maqalisi xitayning Uyghurlarni islami istémal adetliridin waz kéchishke omumyüzlük mejburlashning bir signali bolup qélishidin endishe qilmaqta.

Bu heriket xitay hökümiti bir milyondek Uyghurni “Qayta terbiyelesh” namidiki yighiwélish lagérlirigha qamap, xelq'ara jem'iyetning qarshiliqigha uchrighan, xelq'ara jem'iyet lagérlarni taqap, tutqunlarni derhal qoyup bérishni telep qilsimu, emma xitay hökümiti tutqunlargha “Kespiy terbiye” élip bériwatqanliqini ilgiri sürüp, özining herikitini aqlawatqan mezgilde otturigha chiqti. Amérikidiki musulmanlarning eng chong ammiwi teshkilati ‏-“Shimaliy amérika islami munasiwetler kéngishi” ning qarishiche, rayonda yüz bériwatqan yuqiriqi hadisiler heqiqeten kishini chöchüterlik hadise bolup, “Amérika hökümiti we xelq'ara jem'iyet buninggha tedbir qollinishi kérek iken.”

Mezkur teshkilatning bayanatchisi ibrahim xupér charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Méningche, bizning hökümitimiz qolidin kélishiche u yerde néme ishlarning yüz bériwatqanliqi, xitaydiki Uyghurlargha néme ishlarning boluwatqanliqini éniqlap chiqishi, ularning diniy hoquqi, puqraliq heqliri we kishilik hoquqining qoghdilishigha kapaletlik qilishi bek muhim. Xitaydin kelgen xewerler kishini chöchütidu. Uni éniqlash we shuninggha qarita tedbir qollinish kérek.”

U yene rayonda Uyghur musulmanlirining choshqa göshi yéyishke, islamiy istémal adetliridin waz kéchishke mejburliniwatqanliqi shuningdek uning bu ishlargha qandaq inkas qayturidighanliqi heqqidiki so'alimizgha u “Bu xewerlerni delilleshke we shuninggha qarita tedbir qollinishqa toghra kélidighanliqi” ni bildürdi.

Yüsüp rishit “Halal-haram” ni ayrimasliqni terghib qilghan tunji kishi bolmisimu, emma shuningdin bashlap xitay kompartiyesi rayondiki yerlik memuri xadimlirini, partiye ezalirini, ma'arip, edliye xadimlirini xitay réstoranlirida choshqa göshi yéyishke orunlashturup, buni yerlik axbarat wasitiliride we ijtima'iy taratqularda keng teshwiq qilishqa bashlighan. Yéqinda ürümchi sheherlik teptish mehkimisi “Pan-halalizim” gha qarshi turush seperwerlik yighini chaqirip, edliye xadimlirining yémek-ichmek jehettiki cheklimilerni buzup tashlishi, idare jem'iyetlerning ashxanilirida pan-halalizimgha qarshi küresh qilishi” tekitlinip, “Partiye kadirlirida we döletning memuri xadimlirida yémek-ichmek jehettiki cheklime mewjut bolmasliqi kérek” likini bildürgen.

Xitay taratqulirida yene maralbéshi nahiyesidiki Uyghur kadirlarning “Jungxu'a millitining lezzetlik ta'am medeniyitidin behrimen bolup, diniy cheklimini buzup tashlighanliqi” heqqide keng xewer bérilgen. Xewerde 10‏-ayning 7‏-küni alaghir yézisining bashliqi ablikim möminning Uyghur kadirlirini bashlap, sériqbuya baziridiki bir xitay ashxanisida tamaq yégenliki, ularning yaghda daghlan'ghan pédigen, soghuq choshqa kalla-paqalchiqi, yaghda daghlan'ghan choshqa göshi, choshqa qowurghisi kawipi, choshqa göshilik purchaq uyutmisi qatarliq 16 xil xitay ta'amlirini ishtiha bilen yep, yémek-ichmek istémalidiki perhizlerni buzup tashlashta ülge yaratqanliqi tekitlen'gen.

Xitayning islami istémal adetlirini cheklep, réstoran we istémal mehsulatlirigha halal belgisi qoyushni men'i qilishi xéli burun bashlan'ghan bolsimu, biraq bu uning tunji qétim musulmanlargha choshqa göshi qatarliq “Halal” bolmighan yémekliklerni yéyishni ashkara terghib qilishidur.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining aliy derijilik tetqiqatchisi tina mufard xanim rayonda éghir jinayet sadir boluwatqanliqi, xelq'ara jem'iyetning jawabkarlarni sürüshtürüshi kéreklikini bildürgen. U mundaq dégen: “Xitayda hazir intayin éghir bir jinayet sadir boluwatidu. Xelq'ara jem'iyet pütün küchini ishqa sélip tekshürüsh élip bérishi we bu jinayette mes'uliyiti bar shexslerni jawabkarliqqa tartishi kérek. Bu arqiliq xitay hökümitining qorqunchluq zulumlirigha duch kélip ziyankeshlikke uchrighan milyonlighan kishilerning ehwalini ongshash kérek.”

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti 16‏-öktebir élan qilghan bayanatida xitayning Uyghur musulmanlirini yighiwélish lagérlirigha qamap, ularni diniy étiqadidin waz kéchishke mejburlawatqanliqi qattiq tenqid qilin'ghan. Bayanatta xitay da'irilirining Uyghur musulmanlirini basturush qanunlashturulsa, özining qilmishini aqlighili bolidu, dep qarawatqanliqi eskertilip, buning ademni “Qattiq bi'aram qilidighan bir yüzlinish” ikenliki tekitlen'gen.

Emma xitay hökümiti özining bir milyondek Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamap, ulargha ziyankeshlik qilghanliqini izchil ret qilip keldi. Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi shöhret zakir düshenbe küni shinxu'a agéntliqining ziyaritini qobul qilip, rayondiki yighiwélish lagérlirining “Téxnika terbiyelesh merkezliri” ikenliki we uningdiki kishilerge til we hüner-téxnika ögitiliwatqanliqini ilgiri sürgen. Lékin uning chüshendürüshi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining ret qilishigha uchridi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki tina mufard xanimning qarishiche, eger xitayning “Qorsaq aghriqi” bolmisa, Uyghur rayonini zhurnalistlar, közetküchiler we rayon'gha qiziqidighan herqandaq kishige échiwétishi kérek. U mundaq deydu: “Xitay hökümitining héchkim bizge baha bérelmeydu déyishi ikki yüzlimichiliktin bashqa nerse emes. Eger ular kishilerning bir tereplimilik xewerlerni anglishini xalimisa, shinjang, tibet we bashqa rayonlargha bérishni asanlashturup, zhurnalistlar, xelq'ara közetküchiler we bu rayonlargha qiziqidighan herqandaq kishining bu rayonlargha bérishigha yol qoyushi kérek.”

“Shimaliy amérika islami munasiwetler kéngishi” ning bayanatchisi ibrahim xupérning qarishiche, xelq'ara jem'iyetning Uyghur mesilisidiki inkasi bek asta bolup, téz heriket qilishi kérek iken. U mundaq deydu: “Xelq'ara jem'iyetning bu mesilidiki herikiti bek asta. Ular bu mesilige jiddiy mu'amile qilishi kérek. Uning üstige musulman döletler bu mesilige diqqet qilishi kérek bolghan bir waqitta ularning tilgha alghudek bir inkas qayturghanliqini körmidim”

Xitayning “Pan-halalizim” gha qarshi turup, Uyghurlarning islami istémal adetlirini özgertish teshwiqati del Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi “Ashqunluqni tügitish nizami” gha tüzitish kirgüzüp, “Halal” uqumigha éniqlima bergen mezgilge toghra keldi.

Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyining 11‏-öktebir maqullan'ghan yéngi nizamida “Halal” uqumi peqet gösh we yagh bilen cheklinip, uning sirtidiki istémal buyumlirigha ishlitishning “Ashqunluq” qa kiridighanliqi tekitlen'gen. Yéngi nizamda bayan qilinishiche, “Halal” uqumi gösh we yaghliq yémekliklerning sirtidiki bashqa sahelerge kéngeytilse, “Halal emes” dégenni bahane qilip, bashqilarning turmushigha arilashsa we yaki bashqilarni chetke qéqilsa qanuni jawabkarliqqa tartilidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.